BWV 173: Erhöhtes Fleisch und Blut

Evangelielezing: Johannes 3:14-21
(Nikodemus, 'De zoon des mensen moet verhoogd worden'... 'Alzo lief had God de wereld')

Leipzig, tweede Pinksterdag (1724(?), 1727, 1731).

 

Voor de liefhebber: de libretto-schrijvers van Bach kennen de bijbel als hun broekzak en schrijven dus eigenlijk 'bijbels Duits'. Hieronder kunt u de intertext met de bijbelse taal/tekst zelf nazoeken. Niet dat de schrijver nadrukkelijk citeert, neen: dat gaat vanzelf - associatief. Bij toenmalige preken was dat nog opvallender. (bron: Martin Petzoldt, Bach-Kommentar)

 

Erhöhtes Fleisch und Blut   1. REZITATIV (T, Str, Bc)   Erhöhtes Fleisch und Blut, Das Gott selbst an sich nimmt, Dem er schon hier auf Erden Ein himmlisch Heil bestimmt, Des Höchsten Kind zu werden, Erhöhtes Fleisch und Blut!     2. ARIA (T, Str + 2 Fltr, Bc)   Ein geheiligtes Gemüte Sieht und schmecket Gottes Güte. Rühmet, singet, stimmt die Saiten, Gottes Treue auszubreiten!       3. [Alto solo, Str, Bc)   Gott will, o ihr Menschenkinder, An euch große Dinge tun. Mund und Herze, Ohr und Blicke Können nicht bei diesem Glücke Und so heilger Freude ruhn.     4. ARIA (S, B, 2 Fltr, Str, Bc)   BASS So hat Gott die Welt geliebt, Sein Erbarmen Hilft uns Armen, Dass er seinen Sohn uns gibt, Gnadengaben zu genießen, Die wie reiche Ströme fließen.   SOPRAN Sein verneuter Gnadenbund Ist geschäftig Und wird kräftig In der Menschen Herz und Mund, Dass sein Geist zu seiner Ehre Gläubig zu ihm rufen lehre.   SOPRAN, BASS Nun wir lassen unsre Pflicht Opfer bringen, Dankend singen, Da sein offenbartes Licht Sich zu seinen Kindern neiget Und sich ihnen kräftig zeiget.     5. REZITATIV (S, T, Bc)   Unendlichster, den man doch Vater nennt, Wir wollen dann das Herz zum Opfer bringen, Aus unsrer Brust, die ganz vor Andacht brennt, Soll sich der Seufzer Glut zum Himmel schwingen.     6. CHOR (S A T B, 2 Fltr, Str, Bc)   Rühre, Höchster, unsern Geist, Dass des höchsten Geistes Gaben Ihre Würkung in uns haben. Da dein Sohn uns beten heißt, Wird es durch die Wolken dringen Und Erhörung auf uns bringen.

Joh 3,14, Hebr 2,14a Joh 1, 12;  Fil 2,7   Mal 4,2 Lk 1,32a ; Joh 1,12           Ef 4,23 Ps 34,9 Ps 33,3 Ps 33,4 (e.v.a.)           Sir 50, 24a Sir 50, 24b Rom 10:9-10  , Spr. 20,12               Joh 3,16       1 Tim 3,17       Jer 31,31      Rom 1,4a (Luthervertaling) Jer 31,33 Rom 8,15c Rom 8,15d     Hebr 13,15 “ “ Joh 3,21 (Ef 5,13) Ps 103,13             Ps 51,19 (rom 12,1) Lk 24, 32 Rom 8,26         Joh 16,13 1 Kor 12,4 1Kor 12,11 Joh 16,23 Sir 35,21a Sir 35,21bc

 

 

 

Homilie en cantatetoelichting tijdens de Bach-cantatedienst, 11 maart 2018, Antwerpen, St-Norbertus

 

 

homilie: Nikodemus

In het donker van de nacht was Nikodemus gekomen om een gesprek te hebben met rabbi Jesjoea van Nazareth. Zonder al die fans, die overdag als bijen rondom Jezus zwermen. De rabbi, helemaal voor hemzelf alleen…. ’t Was trouwens niet alleen vanwege de rust, dat hij ’s avonds was gekomen: het had ook wel te maken met het feit dat hij zich een beetje schaamde, en een beetje bang was, voor wat ‘de mensen’ er wel niet van zouden zeggen, dat hij, een vooraanstaand lid van het sanhedrin, de Joodse Raad, op bezoek ging bij een man die - zacht gezegd - nogal kritisch was voor het establishment. Zopas (Joh. 2) nog had hij de geldwisselaars uit de tempel verjaagd, en daarmee de eredienstfinanciering onder druk gezet.

Het was een vreemd gesprek geworden. Verwarrend. Helemaal niet zoals hij het zich had voorgesteld.

Het was gegaan over de wind die waait waarheen hij wil. En zó zou God werken in deze wereld. Nogal ongrijpbaar dus. En over de manier waarop Gods Rijk komt: dat zou niet gaan via officiële religieuze initiatieven, maar zou eerder lijken op de geboorte van een kind. Een ‘geboorte van boven’ had Jezus het genoemd. Ook alweer zoiets dat je niet in je eigen hand hebt… Moeilijk. Verontrustend ook.

 

En nu had hij – we hebben het gelezen – het ook nog gehad over de Mensenzoon, die verhoogd zou moeten worden, zoals ooit in de woestijn Mozes de slang had verhoogd… Aan een paal, een staak? En dat zou dan het ultieme blijk zijn van Gods liefde voor de wereld. Nikodemus snapte er niets meer van.

 

Je zou van minder. Wij die weten hoe het verhaal verder gaat, kunnen wel een aantal lege vlakken invullen: het gaat over de verhoging aan het kruis, maar of we er eigenlijk veel meer van snappen wat Jezus nu echt bedoelde, na 20 eeuwen christendom, is nog maar de vraag.

 

En dan: toen Jezus hem naar de deur begeleidde, was hij opeens begonnen over mensen die het duister verkiezen boven het licht… omdat ‘wat ze doen’ het daglicht eigenlijk niet kan verdragen. Ai, dacht Nikodemus: Bedoelt hij mij? Die in het duister tot hem gekomen is, Wie de waarheid doet, zoekt het licht op, opdat van zijn daden moge blijken dat zij in God zijn gedaan. 

Toen de deur achter hem dichtviel en hij in het donker stond, wist hij het zeker. Jezus bedoelde hem. Als een ‘waarheidszoeker’ was hij naar deze rabbi gekomen. Hij dacht dat ‘waarheid’ te maken had met opvattingen, ideeën, maar deze rabbi zag het blijkbaar heel anders. Hij verbindt waarheid met de manier waarop je leeft, handelt als mens.

Dat is trouwens niet eens zo vreemd als je je te binnen brengt dat de Hebreeuwse betekenis van het woord dat wij meestal met waarheid vertalen: ‘èmet’ toch vooral een persoonskenmerk aanduidt: Betrouwbaar zijn, oprecht, een waarachtig mens. Het zegt iets over hoe je ‘bent’. ‘De waarheid doen’, of in de waarheid wandelen, is doen waar je voor staat, staan voor wat je doet, betrouwbaar zijn voor je medemens, oprecht, kome wat komt.

 

Dit is ook goed om te weten als u straks Jezus aan Pilatus hoort uitleggen dat hij eigenlijk alleen maar terecht staat omdat hij ‘van de waarheid getuigt’…Jezus bedoelde daar wellicht iets veel concreters mee dan veel theologen erin gehoord hebben, nl. dat hij is aangeklaagd omdat hij staat voor wat hij zegt, betrouwbaar is, een waarachtig mens, die niet meedraait met elke nieuwe wind. Dit in tegenstelling tot de rechter tegenover hem, die bijzonder beïnvloedbaar blijkt…

 

Terug naar Nikodemus… Is de boodschap van Jezus eigenlijk geland? Is hij ‘wakker geschud?’ wederom geboren?

Welnu, hij komt nog 2x voor in het evangelie:

 

Als Jezus enige tijd later weer onrust veroorzaakt in Jeruzalem, willen enkele van de leiders korte metten met hem maken: arresteren en meteen laten stenigen...

Op dat moment stapt Nikodemus naar voren.. uit het duister in het licht en zegt ten aanhoren van heel de raad, nuchter, zakelijk: Collega’s, sinds wanneer hoeven wij ons niet aan onze eigen wetten te houden?! Welnu, de wet zegt dat we iemand niet op grond van ‘horen zeggen’ mogen veroordelen. Dus laat hem eerst zijn zaak zelf eens voorbrengen... Dan kunnen wij oordelen.

Hij krijgt meteen de wind van voren: Zeg, ben jij ook één van zijn leerlingen geworden… Ja dus.

 

En straks - als Jezus gearresteerd is, veroordeeld, en sterft, dan zorgt hij samen met een andere Joodse notabele, Jozef van Arimatea, voor een vorstelijke begrafenis. Zo eert hij die wonderlijke rabbi, die hem de ogen geopend heeft voor het feit dat het in het niet aankomt op wie er gelijk heeft, of het meeste weet, maar hoe je bent, betrouwbaar, ‘waarachtig’ en hoe dat je woorden en daden bepaalt…

 

Goed, nu naar Bach:

cantate

Verhoogd vlees en bloed

dat God zelf aanneemt,

dat hij reeds hier op aarde

voor hemels heil heeft bestemd,

een kind van de Hoogste te worden,

verhoogd vlees en bloed!

 

Het voordeel van het Duits is dat het nog een beetje mysterieus klinkt ‘Erhöhtes Fleisch und Blut’… Maar het Nederlands…. Waar gaat dit in godsnaam over ? Welnu, dat was voor de tijdgenoot van Bach volkomen duidelijk.  Over de schriftlezing die wij net gelezen hebben.

 

- verhoging: Staat daar niet dat de Mensenzoon verhoogd moet worden (Joh 3,14), nl aan het kruis. Johannes speelt in zijn evangelie met de dubbele betekenis van deze ‘verhoging’. Jezus moet ‘verhoogd’ worden = hij moet verheven worden, geprezen, vereerd… ‘In den hoge’, in de gloria. Maar ook letterlijk = Hij moet verhoogd worden: aan de stam des kruises, als aan de boom des levens. En die ‘verhoging’ is ‘zijn glorie’. Zo zult u volgende week horen: “En als ik verhoogd word van de aarde, dan zal ik allen tot mij trekken (Joh. 12,32).

- vlees: dat is het menselijk bestaan dat hij heeft aangenomen (Joh 1,14; Fil 2,7b). Hij is mens geworden. En dat hij heeft ‘áángenomen’ = aanvaard, met het doel om het te redden. Het woord is vlees geworden: mens, en daarom zullen de mensen verhoogd worden, kinderen van God genoemd worden (nogmaals Joh. 1,12vv). Al die onderhuidse verbanden, als je die in één tekst giet, verdicht, dan krijg je dus het openingsrecitatief (nr. 1)

 

Verder komt ook John 3,16 aan bod, voluit in nr. 4, het duet tussen Bas en Sopraan. Werkelijk een unieke compositie in het oeuvre van Bach. Zoals u weet was deze cantate oorspronkelijk ‘happy birthday’ muziek, een serenade voor Leopold von Sachsen-Anhalt Köthen, Bachs vorige broodheer. Bach heeft deze wereldse muziek bewerkt voor de kerk. De sfeer zat al goed, gewoon de tekst een beetje aanpassen. Nou er is meer te zeggen hier: Soms is de bewerking beter dan het origineel. Dat geldt zeker voor de combinatie van tekst en muziek in dit deel. Die klopt hier namelijk zo goed dat Alfred Dürr, een van de grootste Bachvorsers van de vorige eeuw, suggereerde dat Bach hier de tekstschrijver misschien wel heeft gesouffleerd.  

 

Kijkt u maar mee: Nr. 4. Drie-delig, 144 maten, voor-en-tussenspelen van 12 maten elk. De bas begint - i.e. vox Christi (sol-groot, #) Hij verkondigt wat er in het evangelie staat: God is de minnaar der mensheid en een overvloeiende bron van genade en andere geschenken. Eenvoudig gezet: 1 stem, instrumentengroep, en continuo. Rustig, galant, in drie-kwarts maat – ja aan elk hof, ook aan het hemels hof wordt gedanst.

Na een instrumentaal tussenspel neemt de sopraan – i.e. de (ziel van de) mens – het over. Er komen twee fluiten bij, de continuo zwijgt (bassetto-techniek: De basso continuo wordt aan de laagste strijkers gegeven. Ze is - stilzwijgend - nog steeds de grond van het geheel). Zo geeft de mens antwoord op Gods genadewoord en engageert zich om met die gaven aan de slag te gaan. Lieflijk klinkt de muziek, die onderwijl een trap op de kwintencirkel is gestegen (re-groot,  ##), terwijl de versieringen in tempo verdubbelen (achtsten).

In het navolgende tussenspel keert halverwege de Basso Continuo terug en moduleert de muziek naar la-groot, (###). De soloviool neemt met een doorlopende sliert zestiende noten resoluut het voortouw. Sopraan en bas stemmen saam en door viool en fluiten omkranst, als met een aureool, stijgt de ziel gedragen door Gods woord, ten hemel. Het licht straalt daar nu voluit (ook letterlijk in de tekst: 'Da Sein offenbartes Licht... sich ihnen kräftig zeiget'). Net als bij Nikodemus kan er nu 'gewandeld worden in het licht'.

 

En - vooruit, om het af te leren - nog een voorbeeld van Tonmalerei: in de laatste zin van het volgende recitatief (nr. 5 - zie afb. hieronder) wordt de weg ten hemel opnieuw bestegen, 'schwingend' deze keer . In de muziek wordt dit meermaals letterlijk aangeduid. Moet u maar eens opletten hoeveel toonladders naar boven daar worden opgericht (Bc.), terwijl de zangstemmen zacht hun zuchtende motieven slaken (halve-toons verlagingen) en naar de hemel opstijgen (uitgebreide melismen op het woord 'schwingen').

 

Zo maakt Bach van een eenvoudig ‘lang zal ze leven’ voor vorst Leopold een echt ‘in de gloria’, dat zoals elk goed feest eindigt met een prachtige … polonaise voor koor en orkest (nr. 6).

 

 

Dick Wursten (dick@wursten.be)