Uitvoering op 4/12/2016 St. Norbertus (Antwerpen) Antwerps Barok orkest o.l.v. Emmanuel van Kerckhoven.

Uitvoering van de gereconstrueerde Adventscantate uit Weimar (20/12/1716).
Tekst: Salomon Franck (Evangelische Sonn- und Fest-tages-Andachten, Weimar/Jena 1717)
Muziek: J.S. Bach (niet as such overgeleverd, maar het openingskoor en de aria's zijn later geïntegreerd in de beroemde cantate BWV 147 (met recitatieven en toevoeging van een gefigureerde koraalbewerking van 'Wohl mir dass ich Jesum habe - Jesu Joy. Het slotkoraal is simpelweg toe te voegen met gebruikmaking van de bundel 371 Choralgesänge, waarin u dan moet zoeken naar een zetting van 'Ich dank dir lieber Herre'. Het slotkoraal = 6de couplet van dit lied).

De gereconstrueerde tekst vindt u hier met verwijzing naar de aria's uit BWV 147.

homilie bij de Evangelielezing: Mattheüs 3:1-12 (Johannes de Doper) - Dick Wursten

Johannes is een felle. Met zijn priemende ogen, gehuld in een kamelenharenmantel, zegt hij het establishment het oordeel aan!

Hij neemt geen blad voor de mond, ontziet niets en niemand.De geestelijke leiders noemt hij ‘adderengebroed’ en even later krijgt ook koning Herodes de wind van voren.

Johannes de Doper, de profeet. U kunt hem gaan bewonderen in Het Middelheim beeldenpark. Daar staat hij, tot z’n essentie herleid door de Spaanse beeldhouwer Pablo Gargallo: de profeet. Een scherpe figuur, door ascese en hartstocht verteerd. Ruig en dreigend. Een enorme heftigheid doorzindert het opengewerkte lichaam. Alle lijnen convergeren, alle kracht wordt gebundeld in het gebaar van de opgeheven rechterarm en de wijd-open mond.

Je voelt het als je het beeld ziet: Het is mis, helemaal mis.
En de tijd dringt. Het is urgent: Afgelopen met de uitvluchten.

De hoogste tijd, bekeert u, Nù.

Het was 1933, toen Gargallo het beeld maakte en je denkt: profetisch.

Hadden ze maar geluisterd !

En nu? 2016.

Er zijn nog steeds profeten die hun stem verheffen en ons vertellen dat het hoog tijd is voor verandering. En zoals zo vaak met onheilsprofeten: ze hebben een punt. Er is vreselijk veel mis in de wereld, het klimaat, men zegt: het is al bijna 'te laat'. En ook met de (beter: onze eigen) samenleving gaat het helemaal niet goed. Het sociale weefsel is gescheurd, het wantrouwen tussen mensen, groepen mensen vooral, neemt toe. Polarisering en verharding alom.

Enfin, ik hoef het u niet te vertellen. U kunt zelf de krant ook wel lezen.

Hoog tijd dus voor een totale ommekeer.

Maar daar begint dan precies het probleem. Zeggen dat het niet goed gaat is één, daar zijn we het wel ongeveer allemaal mee eens. 

Maar over waar het nu precies misgaat, en wat je daaraan moet doen, daarover verschillen de profeten nogal van mening.

Toch is een juiste diagnose nodig, als je een kwaal effectief wilt behandelen.

En dan vind ik het te denken geven dat veel profeten de fout vaak bij ‘de anderen’ leggen. Dìe moeten zich bekeren, hun levensstijl, hun maatschappijvisie, hun ideologie, hun geloof veranderen. Zelf blijven ze vaak buiten schot.

Er is veel salonprofetisme in onze tijd.

Enfin, u zit hier niet om naar mij te luisteren, maar naar het Evangelie. En daar valt me op dat in het begin ervan precies die spanning wordt gethematiseerd, ik bedoel: hoe pak je dat nou aan, dat die broodnodige verandering op gang komt…

Je kunt veel van Johannes de doper zeggen, maar niet dat hij een salonprofeet was.

Hij is een echte, een ‘roepende in de Woestijn’, een eenzame, die het doorleefd heeft, en het nu zegt, met heel zijn ziel, zijn lijf en leden. Hij geeft de aftrap. Hij zet de toon van Advent. Hij drijft de verwachting ten top, en zet de dingen op scherp.

Om de hoek staat hij klaar, en Hij komt, die het doen zal, de Messias, En die zal in Godsnaam orde op zaken stellen, het kaf van het koren scheiden. En verbranden met onuitblusbaar vuur ! Schoon schip ! De Messias.

Máár - en dat is de spanning die ik bedoel - als Die dan komt, de Messias, dan doet hij iets heel anders, of in elk geval: doet hij het heel anders dan Johannes had verwacht. Zo anders, dat Johannes zelfs begint te twijfelen of ‘Hij het wel is, die komen zou’… U kunt het nalezen in Mattheüs 11.

Jezus trekt zijn profetische gave echter niet in twijfel. Integendeel. Hij noemt hem de grootste profeet aller tijden en neemt ook in zijn prediking de boodschap van Johannes letterlijk over. Het is hoog tijd! Bekeert u. Nù.

Alleen laat Jezus de opgeheven vinger en de beschuldigende blik weg.

Over het Dàt zijn Johannes en Jezus het eens, over het Hòe verschillen ze van mening. Jezus gelooft blijkbaar niet dat die harde aanpak van Johannes werkt. Die is hem te ‘geweldig’. Zo breng je Gods Rijk niet echt dichterbij.

De uitstraling van Johanns, zijn gestrengheid, zijn toon: het kan mensen wakker schudden. Maar tegelijk drijft het mensen in de hoek. En mensen die zich bedreigd voelen, passen hun gedrag wel aan, maar dat is vaak uitwendig. En op de lange duur heb je daar niets aan. Integendeel zelfs. Het werkt averechts.  

Echt verandering zal door de mensen zelf gedragen moeten worden, dat wil zeggen: van binnenuit moeten komen. Kan niet afgedwongen worden.

Dus bij Jezus dus geen donderpreek die je in het nauw brengt, maar een uitnodiging om in de ruimte te treden en verantwoordelijkheid te nemen. Allemaal, niemand uitgezonderd.

Hij werkt niet met dreigementen, maar schenkt mensen vertrouwen, allemaal, niemand uitgezonderd.

Hij laat mensen zich niet klein voelen, maar hij verheft… Empowerment.

Het is de toon die de muziek maakt.

Jezus probeert mensen te raken, van binnen. Hij spreekt het gemoed aan.Echte ‘ommekeer’ kan enkel tot stand kan komen als mensen ‘hun mentaliteit’ veranderen, d.w.z. elkaar niet langer veroordelen, mijden, in hokjes indelen, maar op weg gaan, samen, op zoek naar het goede leven.Johannes’ ernstige, maar harde oproep tot ‘bekering’ wordt bij Jezus dus omgevormd tot een even ernstig appèl op de mensen. Een uitnodiging om met hem mee te gaan, met hem mee te denken, ‘om te denken’, hem ‘na te volgen’. Kortom: zich door zijn levensstijl te laten inspireren. Dan kunnen de dingen veranderen ten goede, denkt hij. Van binnenuit.

Werkt het ? Ik weet het niet. Het heeft Jezus z’n leven gekost. Maar het feit dat we vandaag toch nog met Hem bezig zijn, zegt toch ook wel iets…

Echte verandering komt dus enkel tot stand door een telkens hernieuwd inwendig engagement om ‘het goede te blijven zoeken, onafhankelijk van wat er gebeurt’… En natuurlijk, dat brengt ook vruchten voort, die extern zichtbaar worden.  Het gaat om hart, en mond, en daden, ja om het hele leven, zoals Salomo Franck glashelder verwoordde in zijn ‘dichterspreek bij de lezing van deze zondag’. In al die aspecten zal het ‘vernieuwde innerlijk leven’ aan het licht komen… En als dat niet zo is, dan was die vernieuwing maar schijn. In de rest van de tekst van Franck (57), zo wondermooi door zijn nog jonge collega Bach (31) getoonzet, zet hij Johannes’ oproep helemaal naar z’n hand. Resoluut slaat hij de weg naar binnen in. En stap voor stap neemt hij u mee in 4 opeenvolgende aria’s.

Eerst is er de alt, de meest spirituele van de menselijke stemmen, zeker als die begeleid wordt door de hobo. Ze probeert uw ziel te raken.  De muziek klinkt als één lange bemoediging: Wees niet bang, doe het gewoon ! Ga ervoor. God zal ’t je lonen. Dat de tekst in het tweede deel een dreigende ondertoon heeft, wordt door Bach in de muziek soeverein genegeerd.

Dan neemt de tenor het over. Dat bent u zelf. Ondanks de betoverende klank en het bezwerende ritme van de altaria, twijfelt u nog. Niet aan God, maar aan u zelf. Of u het wel kunt volhouden, dat experiment ‘om het goede te blijven zoeken, wat er ook gebeurt’.

U vraagt Jezus om hulp. Een aria, klein bezet, maar muzikaal een pareltje. Ook dichterlijk bijzonder geslaagd, als ik daar ook eens op wijzen mag, met z’n mooie alliteraties en assonanties: Wohl und Weh, in Freud und Leid… Im Glauben und Gelassenheit. Laat die Salomon Franck maar dichten !

In de derde aria zijn we binnen. Letterlijk. De sopraan, dat is uw ziel, neemt het woord. Ze speelt de bal terug. Ze vraagt of Jezus zèlf ‘de weg wil bereiden’ en intrek wil nemen in haar hart. De mystieke beeldspraak van bruid en bruidegom uit het Hooglied speelt op de achtergrond mee en de triolen van de obligate viool omcirkelen verliefd de tekst.

Het woord 'holte' verwijst naar Hgl 2:14 waar de geliefde vergeleken wordt met een duif die zich verstopt in de holte van de steenrotsen, zeker sinds Bernardus van Clairvaux een klassieker in de mystiek.

En dan volgt er zoiets als een wereldpremière. De muziek van de basaria uit de cantata BWV 147 (Jesujoy), Ich will von Jesu Wundern singen…. wordt vandaag terug verenigd met z’n oorspronkelijke tekst. U zult horen hoe goed die twee bij elkaar passen.

De tromba speelt de hoofdrol en het ‘signaal-achtige’ thema past perfect bij de inhoud. En aan het eind van de tekst voel je dat het in Weimar, 300 jaar geleden, al 4^de advent was in. ‘het feest van het licht staat voor de deur’.

Hoe troostrijk is het om dat weer te vieren, juist als de tijden donker zijn. Amen.