Deze zeer geliefde koraalcantate is een mooi
voorbeeld van hoe men in de Lutherse traditie creatief de bijbel las.
De inhoud van het koraal combineert de gelijkenis van de 10
bruidsmeisjes die op de bruidegom wachten met de christen die
verlangend uitziet naar de bruiloft van het Lam (uit de Openbaring
aan/van Johannes: symbool voor de dag dat alles goed komt). De geestelijke oefening die hierbij hoort wordt
in deze cantate verdiept door dit verlangen in te kleuren met behulp van het meisje
dat op haar vriend wacht in het bijbelboek Hooglied. Vreemd
misschien voor ons, maar zeer gewoon voor christenen vanaf ong. het
jaar 300 tot pak 'm beet 1960. (ik heb nog eind jaren 1970
een preek in deze zin gehoord, en dat was niet in een secte). Als u
hier niet een beetje een gevoel voor ontwikkelt, komt u nooit binnen
in de wereld van de Bach-cantates..
Beluister hier alvast het duet der (geestelijk)
verliefden:
Hermeneutische inleiding: het Hooglied der geestelijke
liefde In de jonge kerk is al vrij snel een heel creatieve manier
van bijbellezen ontwikkeld om oud-testamentische teksten (die
Israel als context hebben) betekenis te geven voor christenen
(niet-Israel). Men
zocht en vond er een geestelijke betekenis in: de allegorische
Schriftuitleg is geboren: Een Psalm lijkt over de oorlogen van Israel te
gaan, maar in werkelijkheid gaat het over de geestelijke
strijd in de ziel van de mens. In het allereerste begin van de kerkgeschiedenis
is deze wijze van lezen nog
met een reuk van ketterij omgeven (de gnostische bisschop
Valentinus was er bijv. een meester in en ook
Origenes kon het goed en werd verketterd). Al snel werd deze manier van
bijbeluitleg echter incontournable en creëerde een fantastische
spirituele wereld vol verborgen (mystieke) verbanden: een netwerk
aan betekenissen.
De Lutherse
particulariteit : Christus en de ziel. Kenmerkend op dit veld is dat
in de protestantse traditie de
geestelijke betekenis altijd ‘Christus’ (als ‘inbegrip’ van Gods
heil) moet zijn, en wel met name in relatie tot ons. De ganse
Schrift ‘treibet Christum’. Het hoeft ons dan ook niet te verbazen
dat Heinrich Schütz mystieke teksten, toegeschreven aan Bernardus
van Clairvaux (Jesu, dulcis memoria ) kan
toonzetten en dat Dietrich Buxtehude de Membra Jesu Nostri
geheel in de lijn van de middeleeuwse lijdensmeditaties van muziek
voorziet. Ook bij Bach is de ziel geregeld in een innige
dialoog met Christus gewikkeld. En als het over de geestelijke
liefde (de 'minne') gaat, dan is het
Hooglied een onmisbaar bijbelboek. Die tekst lijkt
over fysieke aantrekking en erotiek te gaan, maar gaat eigenlijk het over de geestelijke liefde (in dit geval
naast de kwestie, maar soit).
In de tijd van
J.S. Bach Niet alleen Bach's Mattheüspassie
(met als basisallegorie ‘de dochters van Sion’ = in het
Hooglied zijn dat de vriendinnen van de bruid = de ziel van de gelovige of
de gemeenschap der gelovigen) en de Johannespassie
(met de aan het slot de intrek van het lichaam in de zalige Rust (‘sanfte Ruh’ in
het Schlafkämmerlein), maar ook veel van zijn cantateteksten
veronderstellen deze vanzelfsprekende allegorese.
Zo ook de beroemde cantate 'Wachet auf ruft uns die Stimme'
(koraalcantate), gebaseerd op de lezing van de wijze/dwaze
bruidsmeisjes die wachten op de bruidegom (U voelt 'm al komen, de
link met het Hooglied).
Deze Schriftuitleg
was in de ‘stichtelijke lectuur’ en in de predikatiën van Bachs'tijd
alomtegenwoordig. De bruid kon de kerk zijn, maar in de 18de eeuw ook steeds vaker de
ziel van de
gelovige. Dat was in de Lutherse orthodoxie (waartoe Bach behoorde)
het geval en dat was nog veel meer het geval in het piëtisme dat
in Duitsland z'n duizenden versloeg (niet meer in de militante vorm,
maar in een mystieke verinnerlijkte trend). In haar verzet tegen de ‘moderne
tijd’ is dit piëtisme volkomen modern in haar accent op
de individuele vroomheid en de persoonlijke doorleving van het
geloof. Zeker in de dialoog-cantaten (bijv. Selig
ist der Mann - BWV 57 – één lange smachtende dialoog tussen
Jezus en de zwaarverliefde ziel) is het Hooglied nooit ver weg.
Theologie-historisch komt daar wat Bach betreft nog één ding bij:
het mystieke verlangen naar de eenwording met Christus was een vast
onderdeel van de avondmaalsspiritualiteit.
Opnieuw blijkt de
Lutherse liturgie de bedding van de oude katholieke traditie niet
verlaten te hebben: het eten en drinken van brood en wijn verenigt
de ziel niet alleen maar ‘symbolisch’ met Christus (zo Zwingli, van
wiens avondmaalsopvatting Luther gruwde), maar werkelijk en
effectief. Het Hooglied verschaft de priesters de rituele teksten en
de dichters de mystieke taal die deze geloofsbeleving bij benadering
onder woorden kan brengen.
Philipp Nicolai, de meesterzanger die 'Wachet auf ruft uns die
Stimme' heeft geschreven, beheerste deze materie ook volledig. Hij
combineert de parabel uit het evangelie al met die andere bruiloft
uit het boek Openbaring: De bruiloft van het Lam. En de
tekstschrijver van het libretto dat Bach gebruikt (voor recitatieven
en aria's) haalt dat mystieke liefdeselement
nadrukkelijk naar voren met woorden ontleend aan het Hooglied. Het
leidt tot twee verliefde duetten tussen Christus en
de ziel. Enjoy !
In de derde kolom heb ik de bijbeltekstreferenties (associaties)
opgelijst. Het is de moeite om dat na te pluizen als u eens niets te
doen hebt, of eens wat anders wilt doen... Onder de cantatetekst heb
ik de links naar het Hooglied open-gelegd (geëxpliciteerd).
BWV 140
VERTALING van BWV 140 [koraalstrofen zijn voor 95%
ontleend aan de berijming van C.B. Burger]
bijbelse referenties
1. Coro
Wachet auf, ruft uns die Stimme
Der Wächter sehr hoch auf der Zinne,
Wach auf, du Stadt Jerusalem!
Mitternacht heißt diese Stunde;
Sie rufen uns mit hellem Munde:
Wo seid ihr klugen Jungfrauen?
Wohl auf, der Bräutgam kömmt;
Steht auf, die Lampen nehmt!
Alleluja!
Macht euch bereit
Zu der Hochzeit,
Ihr müsset ihm entgegen gehn!
1. Koraal
Op, waakt op! zo laat zich horen
de roep der wachters op de toren:
Waak op, gij stad Jeruzalem !
Middernacht is aangebroken;
wij worden door hen aangesproken :
gij wijze maagden, waar zijt gij ?
Sta op ! de Bruidegom naakt;
Ontsteekt uw lampen – waakt!
Halleluja,
maakt u gereed
voor ’t bruiloftsfeest.
gij moet Hem ijlings tegengaan.”
[Mattheus 25:1-13]
[Jesaja 21:11-12]
2. Recitativo
Er kommt, er kommt,
Der Bräutgam kommt!
Ihr Töchter Zions, kommt heraus,
Sein Ausgang eilet aus der Höhe
In euer Mutter Haus.
Der Bräutgam kommt, der einem Rehe
Und jungen Hirsche gleich
Auf denen Hügeln springt
Und euch das Mahl der Hochzeit bringt.
Wacht auf, ermuntert euch!
Den Bräutgam zu empfangen!
Dort, sehet, kommt er hergegangen.
2. Recitatief
Hij komt, hij komt,
de bruidegom komt !
Naar buiten ! gij dochters van Sion
Zijn Uitgang spoedt zich uit den hoge
naar het huis van uw moeder.
De bruidegom komt, als een ree
als een jong hert
springt hij op de heuvels
en brengt u het bruiloftsmaal.
Waakt op, wordt wakker !
Om de bruidegom te ontvangen !
Kijk, daar komt hij al aan.
[Hooglied 3: 11]
[Lukas 1: 78]
[Hooglied 3: 4]
[Hooglied 2: 9,17; 8:14]
3. Aria (Duetto)
Sopran
Wenn kömmst du, mein Heil? Baß
Ich komme, dein Teil. Sopran
Ich warte mit brennendem Öle. {Sopran, Baß}
{Eröffne, Ich öffne} den Saal beide
Zum himmlischen Mahl Sopran
Komm, Jesu! Baß
Komm, liebliche Seele!
3. Aria – duet
Sopraan:
Wanneer kom je, mijn heil
Bas:
Ik kom, uw deel (in dit leven*)
Sopraan:
Ik wacht terwijl de olie brandt
Sopraan/Bas
(Doe open/Ik open) de zaal
voor het hemelse maal.
Sopraan
Kom, Jezus
Bas
Kom, mijn lieve ziel.
[Jesaja 62:11]
[Genesis 49:18]
[Ps 16:5, 73:26; 119:57;
142:5 ?]
[* Pred 9:9]
4. Choral
Zion hört die Wächter singen,
Das Herz tut ihr vor Freuden springen,
Sie wachet und steht eilend auf.
Ihr Freund kommt vom Himmel prächtig,
Von Gnaden stark, von Wahrheit mächtig,
Ihr Licht wird hell, ihr Stern geht auf.
Nun komm, du werte Kron,
Herr Jesu, Gottes Sohn! Hosianna!
Wir folgen all
Zum Freudensaal
Und halten mit das Abendmahl.
So geh herein zu mir,
Du mir erwählte Braut! Ich habe mich mit dir
Von Ewigkeit vertraut.
Dich will ich auf mein Herz,
Auf meinem Arm gleich wie ein Siegel setzen
Und dein betrübtes Aug ergötzen.
Vergiß, o Seele, nun
Die Angst, den Schmerz,
Den du erdulden müssen;
Auf meiner Linken sollst du ruhn,
Und meine Rechte soll dich küssen.
5. Recitatief
Kom maar binnen,
mijn uitverkoren bruid !
Ik heb mij
voor eeuwig
als bruidegom
aan u verbonden
U wil ik op mijn hart,
op mijn arm als een zegel zetten
en uw bedroefde oog verblijden.
Vergeet nu, o ziel,
de angst en de smarten
die u hebt moeten dulden;
Op mijn linker(arm) zult gij rusten
En mijn rechter(arm) zal u
omhelzen.
[Hosea 2: 18/19]
[Hooglied 8:6]
[Hooglied 8:3]
[Hooglied 2:6]
6. Aria (Duetto)
Sopran
Mein Freund ist mein, Baß
Und ich bin sein, beide
Die Liebe soll nichts scheiden. {Sopran, Baß}
{Ich will, du sollst} mit {dir,mir} in Himmels Rosen weiden, beide
Da Freude die Fülle, da Wonne wird sein.
6. Aria – Duet
Sopraan:
Mijn geliefde is van mij,
Bas:
en ik ben van hem,
beide:
Deze liefde mag niets scheiden.
(Sopraan/Bas):
Ik (wil/Gij) zult met (u/mij)
temidden van hemelse rozen weiden,
beide
Waar het
vol van vreugde, ja
zalig zal zijn.
[Hooglied
2:16]
[Hooglied 6:3]
[Ps 16:11, Jes 35:10]
7. Choral
Gloria sei dir gesungen
Mit Menschen- und englischen Zungen,
Mit Harfen und mit Zimbeln schon.
Von zwölf Perlen sind die Pforten,
An deiner Stadt sind wir Konsorten
Der Engel hoch um deinen Thron.
Kein Aug hat je gespürt,
Kein Ohr hat je gehört
Solche Freude. Des sind wir froh,
Io, io!
Ewig in dulci jubilo.
7. Koraal
‘Gloria’ zij u gezongen
met mensen- en met englentongen
met snarenspel en cymbeltoon.
Paarlen zijn der poorten bogen,
in uwe stad zo opgetogen,
met englen dansen we om uw troon.
Geen oog heeft ooit vermoed,
geen oor heeft ooit gehoord
zulk een vreugde.
Blij zingen wij,
Io, io!
eeuwig ‘in dulci jubilo’
[Openbaring 21]
[Openbaring 5:13; 7:11-12]
[Psalm 150]
[Openbaring 21:12]
[1 Korinthiers 2:9]
- Om de innige band tussen deze cantate en de tekst van het
'Hooglied' te ontdekken heb ik op een mijn webpagina enige
uittreksels uit het
Hooglied opgenomen. Hieronder kunt u de vergelijking zelf
maken..
- Voor degenen die meer willen weten over de geschiedenis van de
uitlegging van het Hooglied als mystieke tekst, die de
liefdesrelatie tussen God en zijn volk-de ziel-de kerk beschrijft
heb ik een klein opstel geschreven over
erotische liefde
en bruidsmystiek, d.w.z. over de allegorische uitlegging van het
Hooglied... in het Engels..
Extracten uit het Hooglied …
BWV140 (Wachet auf …)
H. 2
vrouw:
3 Als een appelboom onder de bomen des
wouds,
zo is mijn geliefde onder de jonge
mannen.
In zijn schaduw begeer ik te zitten
en zoet is zijn vrucht voor mijn
verhemelte.
4 Hij heeft mij gebracht naar het
wijnhuis
en zijn banier over mij was de liefde.
5 Sterkt mij met rozijnenkoeken,
verkwikt mij met appels,
want ik bezwijm van liefde.
6 Zijn linkerarm is onder mijn hoofd
en zijn rechterarm omvangt mij!
(idem h. 8)
5. recitativo
[...]
Vergiß, o Seele, nun
Die Angst, den Schmerz,
Den du erdulden müssen;
Auf meiner Linken sollst du ruhn,
Und meine Rechte soll dich küssen.
7 Ik bezweer u, dochters van Jeruzalem,
bij de gazellen of bij de hinden des
velds:
wekt de liefde niet op en prikkelt haar
niet,
vóórdat het haar behaagt
8 Hoor - mijn geliefde!
Zie, daar komt hij,
springend over de bergen,
huppelend over de heuvelen.
9 Mijn geliefde is als een gazel
of het jong van een hert.
Zie, hij staat achter onze muur,
kijkend door de vensters,
spiedend door de traliën.
10 Mijn geliefde spreekt tot mij:
Sta toch op, mijn liefste,
mijn schone, en kom.
11 Want zie, de winter is voorbij,
de regen is over, verdwenen.
[....]
16 Mijn geliefde is van mij en ik ben
van hem,
die te midden der leliën weidt,
Luther
vertaalt: rozen i.p.v.
leliën
17 tot de avondwind waait
en de schaduwen vlieden.
Wend u hierheen,
en doe als de gazel, mijn geliefde,
of als het jong van een hert op de
gekloofde bergen.
2. Recitativo
Er kommt, er kommt,
Der Bräutgam kommt!
Ihr Töchter Zions, kommt heraus,
Sein Ausgang eilet aus der Höhe
In euer Mutter Haus. Der Bräutgam kommt, der einem Rehe
Und jungen Hirsche gleich
Auf denen Hügeln springt Und euch das Mahl der Hochzeit bringt.
Wacht auf, ermuntert euch!
Den Bräutgam zu empfangen!
Dort, sehet, kommt er hergegangen.
6. Aria (Duetto)
Sopran
Mein Freund ist mein, Baß
Und ich bin sein, beide
Die Liebe soll nichts scheiden. {Sopran, Baß}
{Ich will/du sollst mit dir/mir in Himmels Rosen weiden, beide
Da Freude die Fülle, da Wonne wird sein.
H. 3:
’s nachts
1 Op mijn legerstede des nachts
zocht ik mijn zielsbeminde;
ik zocht hem, maar ik vond hem niet.
2 Ik wil opstaan en rondgaan in de stad,
op straten en pleinen
en mijn zielsbeminde zoeken;
ik zocht hem, maar ik vond hem niet.
3 De wachters, die in de stad hun
ronde deden,
troffen mij aan;
,,Hebt gij ook mijn zielsbeminde
gezien?''
4 Nauwelijks was ik hen voorbijgegaan,
of daar vond ik mijn zielsbeminde.
Ik greep hem vast en wilde hem niet
loslaten,
totdat ik hem gebracht had in het huis
van mijn moeder,
in de kamer van haar die mij gebaard
heeft.
de ‘wachters’ op de tinnen
Zion, hört die Wächter singen
5 Ik bezweer u, dochters van
Jeruzalem,
bij de gazellen of bij de hinden des
velds,
wekt de liefde niet op en prikkelt haar
niet,
vóórdat het haar behaagt.
H. 8
verlangen
1 Och, waart gij als mijn broeder,
aan de borst van mijn moeder gezoogd!
Vond ik u dan buiten,
ik kuste u en niemand zou mij daarom
laken.
2 Ik zou u leiden,
ik zou u brengen naar het huis van
mijn moeder,
die mij opvoedt;
van geurige wijn zou ik u te drinken
geven,
van de jonge wijn mijner granaatappelen.
3 Zijn linkerarm is onder mijn hoofd
en zijn rechterarm omvangt mij.
2. recitativo
[...]
Sein Ausgang eilet aus der Höhe In euer Mutter Haus.
z.b.
4 Ik bezweer u, dochters van Jeruzalem,
waarom wilt gij de liefde opwekken en
prikkelen,
vóórdat het haar behaagt?
5 Wie trekt daar op uit de woestijn,
leunend op haar geliefde?
- Onder de appelboom wekte ik u,
daar ontving u uw moeder,
daar ontving zij, die u baarde.
6 - Leg mij als een zegel aan uw hart
als een zegel aan uw arm.
Want sterk als de dood is de liefde
onverbiddelijk als het rijk van de doden
de hartstocht, haar vlammen zijn vuurvlammen,
een vuurgloed des HEREN
5. Recitativo
So geh herein zu mir,
Du mir erwählte Braut!
Ich habe mich mit dir
Von Ewigkeit vertraut. Dich will ich auf mein Herz,
Auf meinem Arm gleich wie ein Siegel setzen
