BWV 130 - Herr Gott, dich loben alle wir (website E. van Hengel)

jumpto bespreking

Meditatie

Michael, Michel, Michiel, Mike…
Sint Michiel
De heilige Michael…
Geen heiligverklaarde mens, maar een engel.
Sterker nog een aartsengel. Samen met Gabriel… Uriel.

Gabriel kennen we: de boodschapper > Maria…
Michael heeft een andere opdracht:
Met de eindtijd in verbinding gebracht…, het laatste oordeel: Zo staat hij --- centraal in beeld op het prachtige schilderij in Beaune, Hospice, Hotel Dieu - Rogier van der Weiden
Een elegante jongeman, twee prachtige vleugels, subtiel gevouwen. Boven hem een regenboog. Daarboven troont Christus met voetbank : Golden Globe
Michael heeft een weegschaal in de hand…. Hij weegt de ‘zielen van de mensen’.

Ook zo bij Memlinc… maar daar is ook z’n andere aspect – bekender – harnas aan, en een zwaard: Hij is de ‘archistrategos’… de opperbevelhebber van het hemelse leger der engelen, de Heer der hemelse machten, hemelse heerscharen… Dominus Sebaoth,
U kent ze uit het Sanctus.

Engelen: Niet enkel lieftallig zingen, maar strijden ook… vrouw/man. Tegenstander: een draak, een slang, veelkoppig monster: de duivel. Z’n zwaard getrokken, fier rechtop, of in volle actie met de punt gericht op het hart van de draak…

Dat is Michael…

Zoals hij te zien is 170m boven de zeespiegel in de baai van MontSaintMichel…

Maar ook op de hoogste toren van het stadhuis in Brussel: Sint-Michiel – patroonheilige.
Ook in Antwerpen, de Sint-Michielsabdij … waarvan onlangs resten zijn blootgelegd. De kloosterstraat is de buitenmuur… tot aan de Schelde reikte het. Norbertus kwam in 1124 daar orde op zaken stellen…. en passant de ketterij uitroeien… Tanchelm…
Sint-Michiel: zeer populair

want … hij beschermt tegen het kwaad, en dat is soms wel nodig… Je kunt wel eens het gevoel hebben dat je dat boven het hoofd groeit, dat je het niet aankunt, dat het sterker is dan jij…. Niet te verslaan..
Maar dat is niet zo: Michael is daar, en met z’n engelenleger om voor u te strijden… om u te beschermen.

Er is een stad in het Oosten, de vlag is diep blauw, en heeft een gele rand. In het midden staat met getrokken zwaard de aartsengel Michael.

De naam van die stad is Kyiv.

Michael komt maar 2x in de bijbel voor: in de apocalyptische visioenen van Daniël… OT en in dus… ook in de Apocalyps van Johannes [mosterd]Openbaring aan Johannes, h. 12. 

De zevende bazuin heeft geklonken… Het begin van het einde. Johannes is oud, moe… niet alleen lichamelijk, ook geestelijk. Als jongeling had hij hoge verwachtingen gehad… Gewekt door rabbi Jeschua Hanazri, Jezus van Nazareth…
Had enorm veel losgemaakt… geweldige dingen, nieuwe perspectieven: Gods Rijk zou komen, vrede voor Israel. MAAR De wereld was er niet veel beter op geworden… Niet alleen rabbi Jezus was vermoord, ook z’n volgelingen werden vervolgd. Tegenwoordig zelfs gekruisigd. Nero in Rome stak ze in brand… En de tempel in Jeruzalem: verwoest, ontwijd, onteerd. Titus met z’n bloeddoorweekte soldatenlaarzen in het Heilige der heilige.. En hijzelf: Verbannen, op een eiland voor de kust van Klein-Azie: Patmos.
Het wordt nu echt tijd dat God orde op zaken komt stellen. Zo kan het niet langer.Van zulke gedachten vervuld, wandelt Johannes op het strand.

Een glasheldere nacht, volle maan… Als vanzelf worden z’n ogen omhooggetrokken… Waren de sterren … niet het schrift der Goden?

En terwijl hij kijkt … trekt het sterrebeeld VIRGO, Maagd z’n aandacht. De sterren flonkeren helderder dan ooit, Ze geven licht, mini-zonnen… Ze beginnen te bewegen… golven: Zie, het wordt een vrouw, 12 sterren verzamelen zich en zwermen rond haar hoofd, koningin des hemels…. Regina coeli
En kijk de maan onder haar voeten, En haar buik: die begint te zwellen: ze is zwanger, hoogzwanger. Hoe schoon. De weeën beginnen al. Vol spanning volgt Johannes het tafereel… Een kind wordt ons geboren, opnieuw, een zoon ons gegeven…
Het gaat beginnen…
Maar wat is dat daar?! Een dreigende rode gloed van links: DRACO, de draak richt zich op: en spuwt vuur. De hemel kleurt rood… Hij zwelt en groeit. Zeven koppen heeft hij, 10 horens en op elke kop een kroon… Recht tegenover de vrouw stelt hij zich op.
Hij zwaait met z’n staart en 1/3 van de sterren stort op aarde neer.

Het is duidelijk: hij wil het kind, verslinden zal hij het, zodra ze bevallen is. Zodat er geen toekomst zal zijn, geen nieuw begin…

“Maar toen ze het kind gebaard had, een zoon, werd die meteen weggevoerd naar God in de hemel, naar zijn troon. En de vrouw vluchtte naar de aarde, de woestijn in, waar God een plaats voor haar had bereid om te schuilen: 1260 dagen lang…

Buiten bereik is ze van de draak…Briesend slaat die nogmaals met z’n staart, keert zich van de aarde af, naar de hemel toe, …om de aanval in te zetten, op God zelf, en het kind daar ‘te roven van voor Gods troon’

SCHRIFTLEZING (Opb 12:7-9)
Er brak een oorlog uit in de hemel.
Michael en zijn engelen bonden de strijd aan met de draak.
De draak en zijn engelen boden tegenstand, maar werden verslagen.
Sindsdien is er voor hen in de hemel geen plaats meer.
De grote draak werd op de aarde gegooid.
Hij is de slang van weleer, die ‘duivel’ of ‘Satan’ wordt genoemd
en die heel de wereld misleidt.
Samen met zijn engelen werd hij op de aarde gegooid.

En toen de draak op de aarde neerstortte was er een groot gejuich in de hemel. Het engelenkoor begon te zingen:
Het heil, en de macht, en het koningschap zijn van onze God,
En van zijn Gezalfde
De duivel en zijn trawanten zijn ten val gebracht.
Verheugd u daarom, gij hemelen en hemelbewoners…
Maar wee de aarde en de zee, en al haar bewoners, want nu is de heer van het kwaad tot bij u gekomen, en hij zal rond gaan, ziedend van woede, want hij weet dat zijn tijd er bijna op zit…

Homilie

BEELD-SPRAAK
Moet je niet uitleggen, want het beeld spreekt.
En z’n taal wordt verstaan, en echt niet alleen vroeger (zie de altaarstukken, , timpanen etc.), ook nu: Lord of the Rings, Game of thrones, Phantasy,
Harry Potter: Draco Malfoy/Malfidus.

Beeldspraak gaat zelfs boven woordspraak: beelden vertellen wat mensen voelen… de ‘imaginatio’. Wat u ook vindt van de Apocalyps, de gevoelens zijn in dit bijbelboek met handen te tasten, sommige delen zelfs bijna fysiek.
Het verhaal van Michael en de draak: een blijver in de christelijke geschiedenis, tot op vandaag. En zeker in West-Europa en heel zeker in het ‘heilige Romeinse Rijk der Duitse Natie. Nog maar eens patroonheilige. Michael heeft het maar druk: overal moet hij de christelijke orde verdedigen, hoeveel wapenschilden heeft hij niet gesierd… ook van elkaar bestrijdende legers.
De aartsengel geannexeerd, ingelijfd, voor karretjes gespannen. Triest.
Laten we goed lezen – enige remedie daartegen: Het beeld volledig laten inwerken.

Het is een wonderlijk verhaal: Er is een oorlog in de hemel: Es erhub sich ein Streit (cantate BWV-19, Michaelis 1726, daar de ‘battaglia’).

Wat een gewaagd beeld… De strijd tussen goed en kwaad hier (dat kunnen we nog wel volgen), maar die heeft een pendant in de hemel. Dat is een verschrikkelijke gedachte: De heer van het kwaad kan daar ook binnendringen. Ja, hij was er vroeger zelfs kind aan huis (Satan als ‘een der engelen’- JOB). Lucifer als gevallen engel. De boodschap van Johannes is duidelijk. Kortaf, zonder veel details meldt hij dat die strijd daar is beslist – dankzij Michael: Hij heeft het kind der belofte
    – het kind please hou het algemeen, opties open.... Het beeld heel laten : ‘een vrouw, een kind, belofte van een toekomst, nieuw leven’ daar (in de hemel) tegen de moordzucht van de duivel kunnen beschermen. Met een welgemikte laatste klap is de draak uit de hemel gestort en op de aarde geland.

Bewust heb ik dat vervolg ook geëvoceerd, want op deze manier besluit Johannes zijn visioen eigenlijk met een dubbele boodschap:

De strijd in de hemel is beslecht: het goede heeft overwonnen. Voor het kwaad is daar geen plaats meer… Halleluja. Het is beslist…
Maar zover is het op de aarde nog niet… We zijn er nog niet vanaf. Integendeel: voor ons is het ‘wee’ (het derde)

En tegelijk (nog maar eens een draai): Het zal niet eindeloos duren, want de tijd is bijna op… Maar inderdaad in die tussentijd kan de macht van het kwaad nog vreselijk te keer gaan, en afgrijselijk veel kapot maken. Ja, iets opbouwen dat kan die niet. Hij kan alleen maar afbreken. Iets tot leven wekken, neen, hij kan enkel dood en verderf zaaien. Maar dat is erg genoeg…

Goddank zal hij niet/nooit/nimmer het laatste woord hebben. Dat is wat de kaleidoscoop van de Apocalyps ons laat zien, in al die beelden. En straks komt er nog eens, die de volgende etappe beschrijft. Aan het eind van het boek wordt de draak nog een verdieping lager gedeponeerd: in de onderwereld, de hel… Daar hoort hij thuis, en daar wordt hij vastgeketend door Michael (voor 1000 jaar, maar eigenlijk voorgoed).

En dan, ja dan, daalt een nieuw Jeruzalem uit de hemel neer, Niet enkel een nieuwe hemel, maar ook een nieuwe aarde, waar God zal wonen tussen de mensen. Zij zullen zijn volk zijn, en hij hun God… En hij zal alle tranen van de ogen afwissen. En er zal geen dood meer, zijn, geen rouw, geen geklaag, geen pijn… want ‘de eerste dingen zijn voorbijgegaan’.
Daarop loopt het uit. Dat is ook de boodschap achter al die visioenen; Hoe vreselijk het ook kan zijn… en het wordt in felle kleuren geschilderd.
Het is het laatste niet…

Dat nu is ook de sfeer die de cantate vandaag doortrekt: Geschreven voor het feest van Skt Michael.

Feestmuziek, met pauken en trompetten… Het kan niet op. En iedereen heeft vrij in Leipzig, want de jaarmarkt begint! En eigenlijk is dit ook de openingsmuziek (het openingsconcert) van de jaarlijkse Kermis, die Messe
Bach heeft er 3, misschien 4 cantates voorgeschreven… tussen de gewone zondags cantates door… (deze was op vrijdag 29/9).
Dit is z’n tweede. Hij zit midden in de reeks koraalcantates… Muziek en tekst ontleent hij in die jaargang altijd aan een gezang. Zo ook voor Skt Michael
Herr Gott, dich loben alle wir…
Een prachtig oud lied… een eenvoudig loflied van een zeer geleerd man: Philip Melanchthon. Hij had het in het Latijn geschreven (hymne voor St Michael) maar het viel zo in de smaak dat het al snel in het Duits is vertaald door Paul Eber (1555).
Het lied dankt God. Voor het feit dat er engelen zijn…
Daarboven in de hemel, mooi om de troon, zingend musicerend.
Serafijnen, cherubijnen… Zeker, dat ook, maar toch vooral: engelen die voor ons strijden (= de link met Michael), en niet alleen daarboven….
Maar ook hier beneden, waar de duivel nog steeds rondgaat als een briesende leeuw (sorry beeldspraakverwarring).
En voor ons gevoel kan die ‘korte tijd’ die hij nog heeft, toch wel erg lang duren. Zonder Gods hulp: we zouden het niet volhouden, zo kan die duivel tekeer gaan… We zouden het opgeven.
Dit is meteen de sfeer van de eerste drie stukken van de cantate.
De pauken en trompetten geven het een martiaal karakter. In het geweldige openingskoor lijkt het wel een loflied op de overwinnaar. Triomftocht. Een blijde intocht. De sopranen zingen glashelder en eenvoudig de melodie…
Fanfares vol drieklanken zetten ze de puntjes op de i. Boem paukeslag.

Maar in de bas-aria , nr 3 is de sfeer anders. Daar vertonen ze de strijd, de onrust. 3 trompetten en pauken, samen t.o 1 bas. Wonderlijke bezetting. Nerveus is de muziek. Soms wringt de harmonie… of klinkt een noot bijna vals, Ja die duivel heb je er niet zomaar onder, die kronkelende slang.
Bach moet wel zeer begaafde trompettisten tot z’n beschikking hebben gehad, snelle loopjes, en soms vraagt Bach het onmogelijke: een si-bemol op een natuurtrompet…

Maar … Michael heeft gewonnen. Het is feest vandaag. Met het recitatief nr. 4 slaat de sfeer dan ook totaal om. Een en al rust, zekerheid… De engelen zijn beschermengelen geworden: Ze stonden rond Daniël in de leeuwenkuil, rond Sadrach Mesach en Abednego in de vurige oven… ja ze staan om elkeen die vandaag de aanvallen van het kwaad, de achterbakse slagen van de duivel moeten ondergaan. Heel apart dit recitatief: door twee stemmen gezongen, begeleid door strijkers gaat het over in een dankgebed, (tenor en dwarsfluit) licht dansend, golvend als een hoofse gavotte… Zo wordt de ziel van de gelovige aan het eind meegenomen met de profeet Elia, als die op een vurige wagen ten hemelvaart…
Inderdaad: een engelenwagen…Chariots of fire.
Over de grens van de dood heen: Michael rows the boat ashore, halleluja

En dan zijn 10 coupletten van het koraal qua inhoud verwerkt in de cantate tekst, en zijn er nog twee over. Algemene toevoegingen van Paul Eber aan Melanchthons tekst.
Bach behoudt ze integraal… En maakt er een heerlijk slotakkoord van: De zetting is eenvoudig, ‘schlichter vierstimmigkeit’. Maar elke regel wordt aan het eind met pauken en trompetten bekroond…
Oh ja, De melodie die aan het begin en slokoor alles ten grondslag ligt, die kent u. Die hebt u zelf gezongen in het begin: een psalmmelodie uit Genève, uit 1551. (Psalm 134, Louis Bourgeois.) Eentje die z’n duizenden heeft verslagen: in het Duitse koraalboek bij dit lied, en in het Engelse is het ‘the old hundredth’…

De kans is groot dat u ‘m dan ook zult horen nadat Charles de troon heeft bestegen.

Praise God, from Whom all blessings flow;
Praise Him, all creatures here below;
Praise Him above, ye heavenly host;
Praise Father, Son, and Holy Ghost.
Maar dit geheel terzijde
Geniet van de muziek…,
Bach heeft z’n best gedaan om de beeldspraak van de apocalyps in klanktaal om te zetten… de boodschap is dezelfde: ‘In the End, All shall be well, and all manner of thing shall be well’
Amen.

Dick Wursten (dick@wursten.be)