Meditatie tijdens de Bach-cantatedienst in de St. Norbertus te Antwerpen op 8 februari 2015

Was Gott tut das ist wohlgethan… BWV 99
cantatepreek st. Norbertus (Zurenborg, 8 februari 2015)
[OT: Job]; NT: Mc. 1,29-39

Wat God doet, dat is welgedaan…

Deze cantate is gebaseerd op het lied van Emmanuel Rodigast. Elk van de 6 coupletten begint met diezelfde zin: Wat God doet, dat is welgedaan. De gedachtengang is eenvoudig: God zorgt voor ons als een Vader, een almachtige, alwetende, alwijze Vader, die – ik citeer een prekenbundel uit Bachs tijd – ‘wel weet wat, hoeveel, hoe rap, wanneer en waar, hoe lang en hoe vaak, en in welke mate…. u nodig hebt in in uw toestand.’

Het verhaal wil dat mr. Rodigast deze vrome meditatie over Gods voorzienigheid, speciaal gemaakt heeft voor zijn vriend, Severius Gastorius, toen die ziek te bed lag. Een troostrede dus voor iemand die misschien tijdelijk denkt dat God hem niet echt ‘wel’ gezind is. Maar de vriend werd beter, en schreef bij dit gedicht een melodie, een hele mooie, dat moet gezegd: en een kerkelijke tophit is geboren. Al snel is het niet meer weg te denken uit de Lutherse zangboeken. Wat God doet, dat is welgedaan. En dat is natuurlijk ook zo: Gastorius was ziek, en zie nu is hij beter.

Net als in het evangelie: Jezus geneest zieken. Het gaat als een lopend vuurtje door Kapernaum: Een weldoener, een arts naar lichaam en ziel, is verschenen. En voor Jezus het zich goed en wel bewust is, loopt men de deur bij hem plat. Alles wat ‘gekwetst’ is, men brengt het bij hem en hij maakt het weer heel, hij heelt, geneest, bijna aan de lopende band lijkt het wel.. Maar Jezus is ook maar een mens: Na één dag is hij uitgeput, opgebrand, burnt out… Hij wil even wat afstand nemen. Hij trekt zich terug.

Niets ervan, zeggen de discipelen: Iedereen zoekt u ! Zij (wij) hebben u nodig !

En daar gaat Jezus weer, maar ja, er is zoveel mis in de wereld, dat één mens, zelfs al is hij de Messias, dat niet recht kan zetten, hoe zeer hij dat ook probeert.

En daar zit het eigenlijke probleem:

Wat God doet dat is welgedaan… dat is de dankzin van overlevers… of de appellerend troostrede tot nog levenden die tijdelijk lijden. Maar al die anderen dan, wier lijden niet verzacht is, wier pijn niet genezen is, die nameloos verdwenen zijn in het duister van de dood, in de nacht en nevel van de geschiedenis. Zingen zij ook: Wat God doet dat is welgedaan… ?

Kom, ik zet het maar eens op scherp deze zondag: Het probleem ligt ’m niet zozeer in wat God wel doet…, maar in wat Hij niet doet.

In de eerste lezing bijv. ging het over de man Job. Hem werd alles afgenomen. Niet alleen zijn bezit… dat zou hem worst wezen, maar ook zijn kinderen, z’n zonen, z’n dochters. Van de ene op de andere dag verandert zijn leven in enkel lijden. En God stak er geen stokje voor ! Terwijl hij het nochtans gekund zou hebben.

[Om nog maar te zwijgen van de ‘deal’ tussen satan en God, die in de raamvertelling wordt gesuggereerd].

Nu: niemand was zo godvrezend als Job en hij zei: “Zouden wij enkel het goede uit de hand van de Heer aannemen, en het kwade niet ? De Heer heeft genomen, de Heer heeft gegeven… de naam des Heren zij geprezen.” Zijn variant op ‘wat God doet, dat is welgedaan’…ook als hij niet wel doet.

De paradox is daar.

Maar zijn woorden waren nog niet koud, of hij scheurt zijn kleren, zet zichzelf bij de afvalberg, en vervloekt zijn geboortedag.  Hij draagt het niet, hij torst het niet, hij kan het niet: dat hij moet meemaken dat al z’n kinderen zijn omgekomen, de een nog gruwelijker dan de de ander. Dat is geen leven !

Waarom ? Wat heeft hij gedaan ? Wat hebben zij gedaan ?

En enkele hoofdstukken verder (en gesprekken met z’n vrienden, die hem van Gods rechtvaardigheid proberen te overtuigen verder), gooit hij het eruit. Dit is niet rechtvaardig. Wat God doet, dat is niet welgedaan… En Job gaat in hoger beroep, tegen God… Maar ja, bij wie kun je dan in beroep gaan. Dus doet hij het maar ‘bij God’.

Daar is de paradox weer.

Kort geleden herdachten we 70 jaar bevrijding van Auschwitz: Waar was God ? Dit deden mensen mensen aan. God niet. Okay, maar waarom deed Hij niets ? Een ‘beetje God’ had toch moeten ingrijpen ? Als onschuldigen lijden, dan is er toch geen rechtvaardiging  mogelijk, ook niet metafysisch ?

Nu, ik heb hier geen antwoord op. Ik kan u een verhaal vertellen van hoe sommige Joodse gelovigen daarmee zijn omgegaan.

Ooit – volgens sommigen is het in de een dorpje in Oekraïene gebeurd in de 17^e eeuw na een reeks vreselijke pogroms, volgens anderen was het in Auschwitz, het is zo’n verhaal dat misschien nooit gebeurd is, maar toch waar is – hebben enkele Joodse overlevenden, toen de doden begraven waren (maar zelfs dat kon in Auschwitz niet), toen de tranen op waren, en niemand meer wist hoe men verder moesten met het leven, op een avond besloten dat het zo niet verder kon. Ze besloten God te dagvaarden, ter verantwoording te roepen. Zijn weldaden stonden buiten kijf (levensgever, levensgrond). Maar hoe kon Hij werkeloos blijven toezien, toen zijn volk, zijn kinderen, schuldig aan niets aanders dan dat ze er waren, dat ‘ze bestonden’ , afgeslacht werden? The trial of God. God kreeg een advocaat toegewezen, getuigen à charge en décharge werden gehoord, aanklager en verdediger hielden hun pleidooi. En toen de laatste zweeg, keek iedereen naar de rechter. Het verdict moest nu vallen. De rechter kijkt de aanwezigen aan, aarzelt niet en spreekt het vonnis uit: ‘schuldig’, zegt hij, ‘schuld door nalatigheid’.

En toen hij dit zei (zo vervolgt Elie Wiesel zijn hervertelling), viel er een stilte, een minuut, een eeuwigheid, en toen ging er een siddering door het lichaam van de rechter, hij richtte zijn hoofd op, glimlachte bedroefd en zei: ‘Het is tijd voor het avondgebed, laten we bidden…’

En de aanwezigen knielden en zeiden de oude woorden ma’ariv aravim , het gebed waarin God gedankt wordt ook voor het duister, ook voor de nacht.

Uit dit verhaal – uitlopend op een paradox, zo geweldig als het bestaan zelf – spreekt  een oerjoods besef dat ten overstaan van God alles geoorloofd is, behalve onverschilligheid ten opzichte van het kwetsbare leven.

En dat God liever heeft dat men met hem twist over wat rechtvaardig is, op het scherp van de snede, dan dat men Hem negeert.

Gods eer zit ’m hier in dat mensen het voor de menselijkheid opnemen. Daarbij kun je God niet kwetsen. Daar staat Hij boven. 

Gods schepping, het leven hier op aarde in bescherming genomen wordt tegen elke vernietigende macht, ook en vooral als die zich daarbij beroept op God.

De echte religieuze passie is gericht op het leven !

Dat betekent dat wij hier op aarde het lijden niet nodeloos vermeerderen, Dat wij het kwade in ons, geen wortel laten schieten, dat wij mensen elkaar proberen wel te doen. En dat wij ons daar niet, nooit van laten afbrengen, ook niet als we het gevoel krijgen dat het kwaad toch wel heel sterk is, of dat de pijn van het leven ondraaglijk wordt.

Ik keer terug naar het begin, naar de cantate: Wat God doet, dat is welgedaan.

Die zin hoor ik niet als een dogmatische waarheid, een leerstuk, dat is te abstract, te licht ook, maar als een getuigenis van een diep verankerd geloofsvertrouwen, dat het leven het waard is om geleefd te worden, kome wat komt. En het gevoel dat daarbij hoort, de energie, de levenskracht die dat draagt en genereert, ach die zit niet in leerstellige tekst van de cantate, maar in de oerbeelden die in de tekst opgeroepen worden en vooral in de troostrijke melodie van het lied… en in de muziek die het aan Bach ontlokt heeft.

Amen.

Dick Wursten (dick@wursten.be)