BWV 36, Schwingt freudig euch empor...  (zondag 1 december 2024, 11u - Sint Norbertuskerk Antwerpen)

- jumpto: inleiding en homilie

Inhoud: een adventscantate (1731) gebaseerd op eerdere felicitatiecantates. Het dragende beeld: wij zingen voor de komst van de koning (omhoog gaat ons lied), maar kijk daar komt hij ons al tegemoet (vanuit de hemel), onze geliefde bruidegom, redder (eindbestemming: ons hart - aria nr. 3 en nr. 5). Tussen de vier aria's, afkomstig uit eerder werk en daar natuurlijk ingeleid door een recitatief, plaatst Bach... koraalbewerkingen (van simpel tot uitgebreid), een unieke constructie in zijn oeuvre. De cantate is een mooi voorbeeld van hoe flexibel Bach omging met zijn eigen muziek. De muziek gaat nl. terug op 4 aria's van een verjaardagsconcert voor een door zijn studenten bljkbaar zeer gewaardeerde professor/leraar uit 1725. Die vormen de ruggegraat van maar liefst drie andere werken van Bach. In 1726 (of misschien zelfs al in 1725) bewerkte hij deze cantate voor de verjaardag van prinses Charlotte (30 november), echtgenote van zijn vorige werkgever, prins Leopold van Köthen (gehuwd 21-6-1725 ; Bach bleef titelvoerend kapelmeester van deze vorst, ook na zijn verhuis naar Leipzig in 1723). Een eerste omwerking tot adventscantate vindt plaats (in 1730?): de 4 aria's + het laatste couplet van Wie schön leuchtet der Morgenstern, eindigend met "Komm du schöne Freudenkrone, bleib nicht lange; deiner wart ich mit Verlangen" (volgens een kopie van de partituur van de hand van Christoph Nichelmann, 1730-1733 leerling van de Thomassschule). In 1731 herneemt Bach deze cantate, voegt koraalzettingen in tussen de aria's, en schrijft alles nog eens netjes uit: ziehier onze cantate voor de eerste advent: BWV 36. De slotstrofe van deel 1 is nog steeds Wie schön leuchtet der Morgenstern, maar een ander couplet: Zwingt die Saiten. In 1735 (of later?) keert Bach nog eens terug naar de 4 aria's en wordt het geheel (met aangepaste tekst en gewone recitatieven) uitgevoerd voor de huldiging van Mr. Rivinus (een lid van een notabele familie uit Leipzig). Zo'n juxtapositie is leerrijk, kijk maar: De 4x4 aria's naast elkaar. Zo zie je hoe soepel de woord-muziek verhouding is. De teksten van de eerste en laatste aria zijn steeds tamelijk gelijklopend (zeker in de eerste drie versies) , maar de twee middelste wijken nogal af. Dat verklaart waarom je bijv. een prachtige versiering hoort op de laatste lettergreep van het woord '... allgemach' (op z'n gemak, geleidelijk) in de tweede aria (nr. 3). Kijk je naar het origineel van 1725 valt die koloratuur op z'n plaats: 'den Lehrer liebt'...

Drie dingen:

1.  Uitvoering van de cantate uit 2007: Rudolf Lutz op z'n best (klik op de afbeelding >youtube)

2. De Duitse tekst met Nederlandse vertaling. De inventio van de cantatedichter (Picander vermoedelijk) is alsvolgt: Advent is de 'Komst' van Christus. De evangelie lezing (Mattheüs 21:1-9) gaat over de 'Komst' van Christus in Sion/Jeruzalem (de intocht, Palmpasen). Aan het begin van de cantate staan wij (in Sion, als Sion = Bruidsgemeente) te juichen om zijn komst.. wervelend stijgt onze zang omhoog, schwingt empor. Maar kijk daar komt hij ons al tegemoet (Advent)... Dus niet tever opstijgen met onze liederen, maar inbinden (haltet ein!). Echter daarom niet getreurd: Integendeel: het is immers de bruidegom die zijn bruid komt halen, redden. Het koraal aan het eind van het eerste deel 'expliciteert' dit beeld. Het tweede deel raakt aan het mysterie, dat de Hoge God de Laag Gevallen mens tot 'de zijne' wil maken (in-woning). Dat wil zeggen, als wij ons hart voor hem openen, hem welkom heten. Nog een reden temeer om hem te danken. Ik heb voor de aardigheid een Duitse preek uit die tijd (Heinrich Müller, Evangelischer Herzensspiegel, preekbundel die ook bij Bach in de boekenkast stond) gekopieerd. Lees vooral de toepassing (de Jesus- und Herzens-spiegel] en u voelt hoe de cantate naadloos zal hebben aangesloten bij de preek... en als u taalgevoelig bent: het retorische talent van de predikant.
- passage over 'Hij komt tot u'
- passage over 'welkom heten in uw hart'  (ook vertaald in het Nederlands)

* De 'dochters van Sion' (of Sion zelf) begroeten de Heer bij zijn intocht (Evangelielezing van de Eerste Advent, Mt 21v5: 'Zeg tegen de dochter van Sion: uw koning komt tot u')

** "Schallet" klinkt hier wat vreemd, maar de tegenstelling 'gedämpft'- 'schallet' komt uit de oer-cantate, en is muzikaal door Bach geschilderd. Impliciet in deze tekst is het Schriftwoord: "...de Geest komt onze zwakheid te hulp: want wij weten niet wat wij bidden zullen zoals het behoort, maar de Geest bidt voor ons met onuitsprekelijke verzuchtingen'  (Rom. 8v26). In het Duits: (uit Calov/Luther) ... der Geist hilfft unser Schwachheit auff / (dieweil wir in solcher Hoffnung bisweilen schwach seyn / kommt uns der H. Geist zu Hülffe / da unser Fleisch offt murret wider das Creutz / das wir empfinden) denn wir wissen nicht  / was wir beten sollen / wie sichs gebühret, sondern der Geist selbst vertritt uns mit unaussprechlichen Seufftzen (.. da er innerliche und inbrünstige Seufftzen in uns erwecket / durch welche wir unser Anliegen GOtt fürtragen / die wir sonsten mit Worten nicht aussprechen können / Luc.XIII.11.12. Johann. XVI.3. Gal IV.6)

3. De tekst van de vier aria's uit de diverse versies... ter vergelijking.

De vier versies van de aria's  (klik op de afbeelding voor een leesbare versie). Daaronder de eerste versie (BWV 36c) en de adventscantate (BWV 36)

Inleiding :
Wat is Advent en hoe zag men dat in Bach's tijd?

(uitvoering 1 dec 2024 - eerste Advent Sint Norbertus)

Kerst is geen historische herdenking, viering van een feit, ooit, toen, lang geleden. Neen: Kerstfeest vieren is – als het goed – een jaarlijkse re-enactment van dat gebeuren: Het Kerstkind moet a.h.w. ook in onze wereld geboren worden. Zo bezien is Advent de ‘houding van de ziel’ die zich daarop voorbereidt, om dat te laten gebeuren, mee te maken, daarbij te zijn (niet te missen). In die zin ‘klopt ons hart gedurende Advent inderdaad vol verwachting’ dat God komen mag, tot ons. [Dus niet we gedenken dat hij gekomen is, en dat hij komen zal. Neen, dat hij komt]
Als protestant zeg ik – met Calvijn – dat Hij bijv. tot ons kan komen ‘gehuld in het gewaad van zijn Woord, dat verkondigd wordt’. En met Luther en Bach voeg ik toe, dat Hij ‘komt’ als we aandachtig musiceren ( ‘mindful’ – 100% aanwezig, bij de les: zowel de muzikant, als de luisteraar. Beiden zijn nodig om ‘muziek’ te laten gebeuren). Dan komt hij niet alleen, neen dan is hij er zegt Bach allezeit mit seiner Gnadengegenwart.

Vandaag lezen we het verhaal van de ‘de intocht in Jeruzalem’ (Mattheus 21), lezing voor Eerste Advent uit het leesrooster in Leipzig 1731 – Uraufführung van BWV 36: 2 december 1731 - Nikolaikerk). De lezing over de ‘blijde intree’, aankomst articuleert de Adventsperiode: Wij verwachten niet een ‘boeleke, een baby’ in de kribbe, neen: wij bereiden ons voor op de komst van de zoon van David , de koning der Ere… Wij gaan hem zelfs tegemoet om hem te begroeten.

Hij komt naar ‘zijn stad’ ( Sion , Jeruzalem). En de inwoners van die stad (de dochters van Zion – Mattheüspassie) worden opgeroepen hem te verwelkomen, met muziek en zang: ‘ schwingt freudig euch empor’ … En hem binnen te laten, natuurlijk. En voor een luisteraar in Bachs tijd klinkt dan meteen mee.
- Sion, dat zijn (ook) wij
- En de poorten van de stad, dat zijn de deuren van ons hart .

Dus de kleur die Advent hier krijgt is: Uw Koning komt tot u… en vraagt toegang tot uw hart.

Hiermee hebt u genoeg info om de Evangelielezing en deel 1 van de cantate te duiden, ‘aandachtig te beluisteren’. De bezinning zal plaatsvinden na het slotkoor van deel 1 (tussen nrs. 4 en 5)

Bezinning:
De komst van de Heer en ons hart

Schoon is het gezegd, en wondermooi gezongen: de Heer ìs gekomen. Met zijn liefde heeft hij de zijnen (Sion) zachtkens tot zich getrokken, hun hart veroverd, en in het laatste koraal zijn zij beiden – de Heer en zijn volk – voor altijd verenigd in een eeuwige liefde. Mooi gezegd, schoon bezongen. Maar pas op, we zijn nog maar halverwege…
En dat niet alleen in de cantate, ook in de toepassing van de bijbeltekst.

De tekstdichter – en Bach met hem – willen nog een stap zetten.
Dat de ‘Heer komt’ moet geen feit uit het verleden blijven. Het gaat er ook niet om dat dat een fijne boodschap zou zijn voor de mensen van toen, of voor een beperkte groep ingewijden vandaag. Neen dat de Heer komt, moet een relevant gebeuren zijn voor… ja, de hele wereld.
Wat heb je aan een Heer die komt, en als hij dan gekomen is…, dan verandert er niets.
Wat heb je aan een koning die een stad binnentrekt, maar daarna gaat het leven daar gewoon verder.
Als hij, Jezus van Nazareth, echt ‘der Heiden Heiland’ is, de Redder der volkeren, dan zullen de volkeren dat toch moeten merken. Als God achter dat hele gebeuren zit – zelfde lied – dan moet dat toch gevolgen hebben, te merken zijn…
Hier in onze verscheurde wereld, in onze bezeten tijd.

 'Rabbi, rabbi, de Messias is gekomen…!' roept de man.
De rabbi – nog verzonken in zijn ochtendgebed – kijkt verstoord op, kijkt de man aan, wandelt naar het raam, werpt een blik naar buiten.. en zegt: ‘Niet waar, want de wereld daarbuiten ziet er nog precies hetzelfde uit’

Ja, daar heeft hij een punt…
Hoe verandert hij, die wij de Messias , ‘Christus’ noemen, de wereld eigenlijk?

Daarover gaan het tweede deel van de cantate. Volgens de opvatting van de godgeleerde heren van toen (en ik gebruik deze term met respect) gaat die verandering namelijk ‘via ons, via ons hart’.
Het werd al gezegd in de eerst aria: “Zoals een bruid verrukt is, wanneer ze de bruidegom ontwaart: zo gaat mijn hart naar Jezus uit.”

En dit wordt volop uitgewerkt in de bas-aria.  Daarin wordt de deur van het hart wagenwijd opengezet voor de Heer: Hij wordt binnengenood, welkom geheten en belangrijk: in het hart wordt ‘opruiming gehouden’, zodat er plaats komt voor Jezus. U herkent het motief uit de Mattheuspassion: ‘ Mach dich mein Herze Rein, ich will Jesum selbst begraben’ . De setting is anders, de betekenis gelijk. een 'rein/zuiver hart', dat is waar God wil wonen

En daarbij - 'Jezus in je hart' - moet u niet meteen aan diepe mystieke of gevoelige dingen denken, neen, u kunt dit eigenlijk niet ‘banaal’ genoeg verstaan. Als je Jezus wilt binnen laten in je hart, dan moet je plaats voor Hem maken. “Want ons hart is vaak vol”, vol van onszelf, vol met dromen en verlangens. Ons hart kan ‘uitgaan’ naar materiële goederen, bezit, zekerheid, aanzien, roem, likes. In Bach’s tijd zouden ze zeggen: ‘wereldse zaken ’. Dat is niet compatibel met de Zoon van David, de koning, die tot ons komt. Zo kan ‘Jezus niet binnen’ komen: Welt geh aus, laß Jesum ein…

Dat is - zo concludeer ik - de manier waarop de Messias de wereld wil veranderen. Via ons hart. Eerst moeten ‘geloof en liefde’ daar opruiming houden, schoonmaken, zodat er plaats komt voor deze Heer en zich kan installeren (doen alsof Hij bij ons thuis). En dat heeft gevolgen.
Het hart: dat is in de bijbel namelijk niet het centrum van emoties, maar van het ‘handelen’. “Vanuit het hart, zijn de uitgangen des levens”, zegt de wijze koning Salomo in het Spreukenboek. d.w.z. Alles wat je doet komt voort vanuit je innerlijke leven: Je daden, woorden, keuzes. Alles wat een mens doet, wordt bepaald door wat er in het hart leeft.
Als je dus Jezus in dat hart toelaat, welkom heet - en hij er zich installeert - en dan bedoel ik daarmee: ‘alles waar Jezus voor staat, de wijze waarop hij geleefd heeft, de prioriteiten die hij gesteld heeft in de omgang met de mensen’, alles, een ‘compleet ethos’... Als je Jezus in je hart binnenlaat, zal dat dus ‘praktische gevolgen hebben.’ Dat beïnvloedt je handelen. Dat zul je dus kunnen merken/zien.
Je kunt niet meer leven auf eigene Faust, maar zult je ten dienste (moeten) stellen van die Koning die tot ons is gekomen, rijdend op een ezel, zachtmoedig en nederig van hart, Heer van een koninkrijk van recht en vrede.

En nadat Bach nog eens met behulp van hetzelfde Lutherse koraal erop gewezen heeft hoe ‘ver dat gaat’, hoe diep dat in ons vlees snijdt, komt de dichter aan zijn laatste punt. De tekst krijgt een pastorale toon: Auch mit gedämpften, schwachen Stimmen wird Gottes Majestät verehrt… 
Jezus binnenlaten, Hem de heer over je leven laten zijn, en zo hem - via ons - de wereld laten redden. Tsja, dat is weer mooi gezegd, maar is dat niet wat veel gevraagd. Zo simpel is dat leven niet. Het kan een mens zo benauwen, dat je haast niet meer vooruit komt. Dat je 'een klein hartje krijgt'. Geloof en liefde mogen dan nog zo hard hun best gedaan hebben bij het opruimen van het hart, maar dan nog kan een mensenhart zich saamgeperst voelen, door de druk van buitenaf, van binnenuit... dat er niet veel meer uit komt.

En zie: nu blijkt de 'koning der Ere' echter ook 'de goede herder'. Hij weet wel dat wij ‘sterfelijke mensen zijn’ en hij verlangt van ons niets ‘boven ons vermogen’. Maar zelfs dan... blijven zingen, toch doorgaan om in dienst van God te stellen dat wat je hebt. Onze eigen beperking, beperktheid, moet ons niet zodanig bedrukken -  zegt de dichter - dat we er het bijltje bij neer gooien. Blijf hopen, geloven, liefhebben.
Concreter: Steek toch maar een kaars aan als het donker wordt. Dek op sabbat de tafel ook als de wereld in puin wordt geschoten. Psalmen blijven zingen zelfs in de nacht,... musiceren, ook al is het zachtjes, en sourdine, gedempt, met gebroken stem. Want ‘Als wij niet meer weten wat we bidden moeten’ en er enkel nog ‘diepe zuchten’ in ons overblijven…, zo schrijft de apostel Paulus, dan komt Gods Geest onze zwakheid te hulp, en draagt ons roepen tot bij God.

"Waar op een aandachtige, zorgvuldige wijze geleefd wordt, daar is God zelf, altijd, met zijn goedertierenheid."

 Amen