BWV 57 Selig ist der Mann (Dialogus)

 

Tweede Kerstdag (of gedenkdag van Stefanus)

Eerste uitvoering: 26 december 1725, Leipzig.

Tekst:     1-7. Georg Christian Lehms, Gottgefälliges Kirchen-Opffer (Darmstadt, 1711)

slotkoraal (8) - Richte dich, liebste... slotcouplet (6) van Ahasverus Fritsch, “Hast du denn, Jesus, dein Angesicht”
                   (Lehms had een ander koraal voorzien: "Kurz ist dein irdisch Leben". Wijziging van Bach?)

 

Traditionele Schriftlezingen voor de gedenkdag van Stefanus, eerste martelaar

Handelingen der apostelen [6:8-10; 7:2a]7:51-59 (Stefanus’ marteldood) [klik hier voor de tekst]

Evangelie naar Mattheüs 23:34-39 (Jezus’ klacht over de geestelijke leiders van zijn dagen) [klik hier voor de tekst]

 

De christen uit deze cantate verlangt onder druk van de ‘vijanden’ (= geestelijke machten van zonde en ellende) een blik te mogen slaan in de hemel om Jezus te zien... net als Stefanus. De dialoog die zich dan ontspint tussen ‘de ziel’ (Anima = Sopraan) en ‘Jezus’ (=Bas) is pure liefdeslyriek, maar dan met mystieke strekking. De ziel bekent dat zij zich het leven niet kan voorstellen zonder (de liefde van) Jezus (3). Zijn toe­nadering wordt gezocht en zijn macht bezongen (4,5). Het verlangen om met Hem verenigd te worden (unio mystica) wordt zelfs zo hevig, dat de dood begerenswaardig (7) wordt en de reeds gestorvenen gelukgewenst, omdat zij al dichter bij de Jezus zijn dan deze verliefde ziel, die moet verzuchten: Ach, Jezus was ik maar vast bij u (6).

 

Zo ontroerend de muziek, zo vervreemdend de teksten. De woorden komen uit de pen van G.C. Lehms (1684-1717), hofdichter en hofbibliothecaris te Darmstadt, uit wiens eerste bundel met cantateteksten Bach in de loop van zijn carrière maar liefst 10x heeft geput voor zijn cantates. Blijkbaar spraken deze teksten hém wel aan. Twee opmerkingen:

1. We moeten wel goed lezen (dat wil vaak zeggen: dóórlezen). De zin Ich wünschte mir den Tod (3) is bijv. een ‘irrealis’ en wordt gevolgd door de ‘opheffende voorwaarde’: wenn du, mein Jesu, mich nicht liebtest (voorwaarde waaraan wordt voldaan). Zelfs schokkende zinnen als Wohl denen die im Sarge liegen (6) en Ich ende behende mein irdisches Leben (7) verheerlijken niet de dood op zich, maar zijn gericht op wat er ‘na de dood’ nog komt. Bach predikt niet een vorm van wereld­verachting (zoals veel van zijn interpreten hem verwijten), maar slechts een vergaande relativering van het belang van het aardse leven door er een hemelse verwachting tegenover te zetten.
Het gaat dus niet om doods­verlangen op zich, maar om verlangen naar een beter leven dat enkel door de dood heen kan worden bereikt.
Als ‘poort tot het hemelrijk’ verliest de dood dus iets van haar bitterheid en gruwel. Een wijze van kijken die ons vreemd is geworden, maar die op zich niet onbijbels is (vgl. bijv Paulus in zijn brieven: 2Korinthiërs 4:16v, Galaten 2:20, Filippenzen 1:21).

2. Dat sterven, die dood, was in de 18^de eeuw een bittere realiteit. Bach’s gezin heeft z’n portie ook wel gehad aan kraambed- en kindersterfte. Als het aardse leven dan echt een ‘Jammerdal’ is (lage levensverwachting, bijna geen heelkunde, nauwelijks pijnbestrijding) dan kun je misschien ook maar beter proberen dat leven consequent anders te bezien, vanuit de eeuwigheid (sub specie aeternitatis) bijvoorbeeld. Dan is er tenminste nog ergens iets moois en heels te verwachten.

 

enkele kruimeltjes:

- Abel (2) = eerste martelaar van de oude tijd; Stefanus = eerste martelaar van de christelijke era.

- in (3) wordt het contrast tussen de twee delen van de hoofdzin reeds in de instrumentale intro middels twee contrasterende thema’s aangekondigd en later uitgewerkt. Let ook op de grote intervalsprong naar beneden die het woord ‘dood’ begeleidt.

- in (5) roepen repeterende zestienden en gebroken drieklanken de vreugde op om de overwinning.

- Bach zèlf heeft het oorspronkelijke slotkoraal (van Lehms) vervangen door het huidige (8) waardoor het in de ‘dialogus’ betrokken wordt. Het is het antwoord op de vraag van de ziel, waar aria (7) mee eindigde: Mijn Heiland, ik geef aan u mijn ziel (de geest); wat schenkt gij mij ?

- Stefanus (Gr: Στέφαυος) = kroon, krans (1)

Handelingen der apostelen [6:8-10; 7:2a]7:51-59 (Stefanus’ marteldood)

[De tekst is afkomstig uit de Nieuwe Bijbelvertaling, een oecumenisch vertaalproject van de gehele bijbel, dat in 2005 zou moeten zijn voltooid.]

[Stefanus, Messiasbelijdende Jood, heeft met woord en daad grote indruk gemaakt op het volk en komt daarom in conflict met enkele leden van (voornamelijk hellenistische) synagogen. Die verspreiden valse beschuldi­gingen: Hij zou ‘Mozes’ en ‘God’ belasterd hebben. Stefanus wordt gearresteerd. Voor de Hoge Raad verdedigt hij zich met een lofzang op ‘Mozes’ maar eindigt – tactisch onverstandig – met een frontale aanval op het religieuze establishment van zijn dagen:]

Halsstarrige heidenen die u bent, u wilt niet luisteren en verzet u steeds weer tegen de heilige Geest, zoals uw voorouders ook al deden. Wie van de profeten hebben uw voorouders niet vervolgd? Degenen die de komst van de Rechtvaardige aankondigden hebben ze gedood, en zelf hebt u nu de Rechtvaardige verraden en vermoord, u die de wet ontvangen hebt [...]maar er niet naar hebt geleefd.’

Toen ze dit hoorden, werden ze razend van woede en drift. Maar vervuld van de heilige Geest sloeg Stefanus zijn blik op naar de hemel en zag de luister van God, en Jezus, die aan Gods rechterzijde stond, en hij zei: ‘Ik zie de hemel geopend en de Mensen­zoon, die aan Gods rechterzijde staat.’ Maar ze schreeuw­­den en tier­den, hielden hun handen voor hun oren en stormden met zijn allen op hem af. Ze dreven hem de stad uit om hem te stenigen. [...]Terwijl Stefanus gestenigd werd, riep hij Jezus aan met de woorden: ‘Heer Jezus, ontvang mijn geest’. Hij viel op zijn knieën en riep luidkeels: ‘Heer, reken hun deze misdaad niet aan!’ En na deze woorden stierf hij.