BWV 18: Gleichwie der Regen und Schnee vom
Himmel fällt
Zondag Sexagesima
Lezing:
gelijkenis van de zaaier (Lukas 8:5-19) en Jesaja 55:10-11
Want zoals de regen en de sneeuw van de hemel neerdaalt en
daarheen niet weerkeert, maar doorvochtigt eerst de aarde, maakt haar vruchtbaar, doet haar uitspruiten en geeft zaad
aan de zaaier en brood aan de eter, alzo zal mijn woord, dat
uit mijn mond uitgaat, ook zijn; het zal niet ledig tot Mij
wederkeren, maar het zal doen wat mij behaagt en dat
volbrengen, waartoe Ik het zend. (Jesaja 55, 10-11)
1. de
sinfonia (dan hoort u hoe diep het Woord doordringt, zelfs
voordat het is uitgesproken - versie Weimar ca. 1715)
2. Het reciet waarin de tekst wordt
gedeclameerd.
(uitvoering Suzuki)
INLEIDING
Libretto-schrijver Pfarrer Erdmann
Neumeister (de promotor van de toenmalige moderne
kerkmuziek: cantate ipv motet). Hij vatte in zijn vrije
teksten (aria's en recitatieven) zijn eigen preek van de zondag samen.
In gebed, thuis, na de mis kernachtig opschrijven in
'gebonden taal' (dichtvorm) vanuit een persoonlijke 'na-betrachting'.
rechtsonder: begin van
cantate 'Gleichwie....'
titelpagina van de 5 jaargangen cantateteksten -
Neumeister (1717)
De profetie uit Jesaja 55 (nr. 2) over Gods Woord dat vrucht zal dragen past goed bij
de lezingvan de zaaier (meer in de
meditatie). Het combineert het doordringen van
de vruchtbare regen in de aarde met het ontkiemen
van het zaad.
Muzikaal interessant: 1. de
sinfonia aan het begin: prachtig donker, mystiek muziekstuk,
met de chiaconne bas, zeker in de Weimar-versie (enkel lage
strijkers!. Pas in Leipzig heeft Bach er twee fluiten aan
toegevoegd). 2. De expressieve toonzetting van de
preek in nr. 3, ook omdat daar de Duitse litanie
doorheen wordt geweven.
De tekst van deze cantate heeft Neumeister in 1711 (of
daarvoor, 1711 = jaar
van publicatie van Harmonische Gottesdienst = 5 cantate
jaargangen, deze komt uit reeks III) geschreven voor G.Ph. Telemann.
Ze is bestemd voor zondag sexagesima (vlak
voor de vasten). Opvallend is de introductie van de
Duitse litanie in nr. 3. Nog opvallender: Neumeister heeft zèlf de litanie uitgebreid met
de felle gebedstekst
tegen de Turken en de paus. In de Duitse litanie van Luther staat het zo niet, ookal zijn beide
aartsvijanden wel verondersteld. Hun optreden vormde in 1529 zelfs de aanleiding voor zijn
'christliche besserung'en 'verduitsing' van de middeleeuwse
litanie (zonder santenkraam natuurlijk). Waarom deed
Neumeister dat? Geen idee. Maar de net in die tijd opflakkerende
Habsburg-Ottomaanse oorlog (het liep met een sisser af, een storm
in een glas water, maar dat weet je op dat moment niet) zou
de aanleiding kunnen zijn geweest om 'de Turk' (die weer aan
het 'wüten und toben' is > Psalm 2) te introduceren.
In Europa woedde
tussen 1701-1713 (met vlagen) de
'spaanse successie-oorlog'. De paus was ook aan het lobbyen rond de
aanduiding van nieuwe Duitse keizer. Hij poogde 'het
fragiele evenwicht' dat in Europa tussen de landen/vorstendommen
bestond (incl.
religievrede) in zijn voordeel te doen
kantelen. Logisch, maar dat werd niet zo geapprecieerd in
Noord-Duitsland. Misschien ook een factor: Veel Noord-Duitsers,
en zeker stedelingen in Hamburg, stamden af
van Silezische vluchtelingen (die verdreven waren eind 17de
eeuw, toen de toenmalige machthebber zich tot Rome
bekeerde). Dat suggereert een gevoeligheid. het woord
'Verfolgung' dat Bach zo beeldende toonzet, zegt hen wel
iets.
Luther heeft in 1529 de Middeleeuwse litanie (smeekgebed)
die hij eerst had afgeschaft (weggegooid met de
hele santenkraam) terug opgevist en 'aan het volk gegeven' door die te verduitsen. Aanleiding :
de belegering van Wenen door de Turken. Het Ottomaanse rijk
was toen het wereldrijk: Oost-Europa, Midden-Oosten (behalve
Perzië), Arabisch schiereiland en Noord-Afrika. Keizer Karel
van het Heilige Roomse Rijk had er z'n handen vol aan. Voor
de keizer bidt Luther expliciet wel. De paus noemt hij in de
litanie niet, wel in z'n lied 'Erhalt uns, Herr, bei
deinem Wort' uit 1543. Toen stonden de Turken opnieuw
voor Wenen en was er een gerucht dat de paus zelfs een deal
met de sultan gesloten zou hebben (zoals de Franse koning
ook had gedaan). Dat de paus de 'antichrist' was stond
trouwens voor Luther vast. Die moet bestreden worden. De
'sultan' was een instrument van de duivel in de laatste
dagen voor de wederkomst (dacht Luther). Maar dit
terzijde. Luthers motivatie? Als het 'met alle menselijke
macht niets meer wordt' (zie Ein feste Burg), hopeloos,
radeloos, reddeloos, machteloos... misschien zal God dan nog
luisteren als kinderen tot hem bidden (Psalm 8:
'Vanuit de mond van kinderen en zuigelingen heeft God sterkte
gegrondvest, zijn tegenstanders ten spijt'). Zij zijn nog
'schuldeloos'. Wie weet keert God zich dan toch om... en
raakt betrokken.
Hier meer info over de Duitse litanie (en de toonzetting van
Heinrich Schütz)
De expressieve toonschildering door Bach in de
gebeden contrasteert fraai met de horizontale gebedstoon van
de litanie (sopraan), beanwoord door het volk (SATB).
Gleichwie der Regen und Schnee vom Himmel
fällt und nicht wieder dahin kommet, sondern feuchtet die
Erde und macht sie fruchtbar und wachsend, dass sie gibt
Samen zu säen und Brot zu essen: Also soll das Wort, so aus
meinem Munde gehet, auch sein; es soll nicht wieder zu mir
leer kommen, sondern tun, das mir gefället, und soll ihm
gelingen, dazu ich's sende.
“ [...] gelijk de regen en de sneeuw van den
hemel nederdaalt, en derwaarts niet wederkeert; maar
doorvochtigt de aarde, en maakt, dat zij voortbrenge en
uitspruite, en zaad geve den zaaier, en brood den eter; Alzo
zal Mijn woord, dat uit Mijn mond uitgaat, ook zijn, het zal
niet ledig tot Mij wederkeren; maar het zal doen, hetgeen
Mij behaagt, en het zal voorspoedig zijn in hetgeen, waartoe
Ik het zende.”
[Jesaja 55:10-11, Statenvertaling]
3
Recitativo (e Litanei) S T B
3
3.recitatief(en
litanie) (t, b / s, a, t, b)
Flauto I/II, Viola I-IV,
Fagotto, Continuo
Tenor:
Mein Gott, hier wird mein Herze sein:
Ich öffne dir's in meines Jesu Namen;
So streue deinen Samen
Als in ein gutes Land hinein.
Mein Gott, hier wird mein Herze sein:
Laß solches Frucht, und hundertfältig, bringen.
O Herr, Herr, hilf! o Herr, lass wohlgelingen!
[tenor]
Mijn God, mijn hart is present:
ik open het voor u in Jezus’ naam;
Strooi uw zaad er maar in
als in goed stuk grond.
Mijn God, mijn hart is present:
Laat het vruchtdragen, ja hondervoud.
O Heer, Heer, help! O Heer laat het lukken.
Chor: Du wollest deinen Geist und Kraft zum Worte geben
Erhör uns, lieber Herre Gott!
[wij bidden dat]
Gij wilt uw Geest en kracht bij het Woord voegen.
Verhoor ons, lieve God !
Bass:
Nur wehre, treuer Vater, wehre,
Dass mich und keinen Christen nicht
Des Teufels Trug verkehre.
Sein Sinn ist ganz dahin gericht',
Uns deines Wortes zu berauben
Mit aller Seligkeit.
[bas]
Voorkom, trouwe vader, ja voorkom,
dat het bedrog van de duivel mij
of een andere christen ooit op het verkeerde spoor zet.
Hij is er helemaal op gespitst
om ons van uw Woord te beroven
en mitsdien van alle zaligheid.
Chor: Den Satan unter unsre Füße treten.
Erhör uns, lieber Herre Gott!
[wij bidden dat gij wilt] De satan met voeten treden.
Verhoor ons, lieve God !
Tenor:
Ach! viel verleugnen Wort und Glauben
Und fallen ab wie faules Obst,
Wenn sie Verfolgung sollen leiden.
So stürzen sie in ewig Herzeleid,
Da sie ein zeitlich Weh vermeiden.
[tenor]
Ach ! Velen verloochenen het Woord en het geloof
en vallen af als rotte appels,
als ze vervolging moeten ondergaan.
Zo storten ze in een eeuwig harte-leed
omdat ze een tijdelijke pijn willen vermijden.
Chor: Und uns für des Türken und des Papsts
grausamen Mord und Lästerungen,
Wüten und Toben väterlich behüten.
Erhör uns, lieber Herre Gott!
En[wij
bidden dat gij wilt]
ons voor de gruwelmoord van Turk en Paap
en voor godslasteringen (of laster)
geraas en getier vaderlijk behoeden.
Verhoor ons, lieve God !
Bass:
Ein andrer sorgt nur für den Bauch;
Inzwischen wird der Seele ganz vergessen;
Der Mammon auch
Hat vieler Herz besessen.
So kann das Wort zu keiner Kraft gelangen.
Und wieviel Seelen hält
Die Wollust nicht gefangen?
So sehr verführet sie die Welt,
Die Welt, die ihnen muss anstatt des Himmels stehen,
Darüber sie vom Himmel irregehen.
[bas]
Een ander zorgt alleen voor zijn buik;
Intussen wordt de ziel geheel vergeten.
De Mammon heeft ook het hart
van velen in bezit genomen.
Daarom kan het Woord niet tot wasdom komen.
En: hoeveel zielen houdt de wellust niet gevangen ?
Zozeer verleidt hen de wereld.
Om wille van de wereld, die voor hen de plaats van de
hemel moet innemen,
raken zij het spoor van de hemel bijster.
Chor: Alle Irrige und Verführte wiederbringen.
Erhör uns, lieber Herre Gott!
[wij bidden dat gij wilt]
thuisbrengen al diegenen die dwalen en misleid zijn .
Verhoor ons, lieve God !
Mein Seelenschatz ist Gottes Wort;
Außer dem sind alle Schätze
Solche Netze,
Welche Welt und Satan stricken,
Schnöde Seelen zu berücken.
Fort mit allen, fort, nur fort!
Mein Seelenschatz ist Gottes Wort.
De schat van mijn ziel
is het Woord van God.
Behalve deze schat
zijn alle schatten
alleen maar netten,
door de wereld en satan uitgezet,
om snode zielen in te verstrikken.
Weg met al die schatten, weg ermee !
De schat van mijn ziel is het Woord van God.
5
Choral
5
koraal(s,
a, t, b)
Flauto I/II e Viola I/II
col Soprano, Viola III coll'Alto, Viola IV col Tenore,
Fagotto col Basso, Continuo
Ich bitt, o Herr, aus Herzens Grund,
Du wollst nicht von mir nehmen
Dein heilges Wort aus meinem Mund;
So wird mich nicht beschämen
Mein Sünd und Schuld, denn in dein Huld
Setz ich all mein Vertrauen:
Wer sich nur fest darauf verlässt,
Der wird den Tod nicht schauen.
Ik bid, o Heer, uit de grond van mijn
hart,
neem mij dit niet af, niet dit:
uw heilig Woord, uit mijn mond;
Dan zal mij niet te schande maken
mijn zonde en schuld,
want in uw goedertierenheid
stel ik mijn ganse vertrouwen.
Wie daarop durft te bouwen
zal de dood niet schouwen.
Dick Wursten, vertaling februari 2002
/ toelichting 2023
meditatie (21 januari 2024 = Bachcantate dienst, St
Norbertus)
Als in 1529 Suleiman oprukt tot voor de poorten van Wenen (Europa is hopeloos, radeloos,
redeloos). Angst regeert. Ook de Reformatie staat op een cruciaal punt: erop
of eronder (Augsburg).
Gods plan met de wereld, de mens. De Reformatie van de kerk: Een groot gevoel van machteloosheid
... Het lijkt allemaal vergeefs, zinloos. Ja,
God heeft z’n best gedaan. De wereld wel toebereid / Het ‘zaad gezaaid’..
brede gebaren, royaal.
De zaaier, die is uitgegaan om te zaaien,.. en hij zaaide met brede
gebaren… en het zaad viel op de grond… maar ontkiemt het ook, groeit het,
draagt het vrucht..?
Het zaad der Goedheid Gods… is gezaaid, gevallen zelfs in de 'voor des
doods', maar komt er wel een oogst.
En dan is daar die andere tekst. Geen parabel, maar een profetie
(Jesaja 55):
Fraaie beeldspraak, mooi vertaald ook door Luther.
U ziet het voor u… Regen, Sneeuw, niet zoals hier de afgelopen tijd, maar in
Israel: Geweldig moment als het daar gaat regenen.
Zoals bij ons, in hoogzomer… Hoe de aarde snakt naar water.
Hoe dat dan
neervalt… vroege regen, de spade regen. Hoe ze de aarde doordrenkt…
en hoe
even later: de plantjes opschieten. De woestijn bloeit zelfs de
volgende dag al als een roos.
En dat zaad ontkiemt….En men eet brood ...
Het Woord van God doordringt als regen ons bestaan.
Regen voedt de aarde, zorgt dat het daarin sluimerende levenskracht, kan ontkiemen, ontspruiten. Het verkwikt de ziel…
En – wees er zeker van: het zal niet ledig wederkeren.
Wat een troostrijke spreuk, schrijft Luther, als we dat nu eens allemaal
zouden geloven, en er ook naar handelen… hoe anders zou de wereld eruit
zien, en hoe veel beter zou het gaan met ons ‘gemoed’.
En als straks Bach het woord mag nemen, dan zult u het voelen (zeker in de
Weimar bezetting met altvioolkwartet).
Nog voor er een WOORD gesproken wordt, voelt u al wat de tekst gaat zeggen:
hoe het Woord van boven komt, op aarde nedervalt, niet oppervlakkig, maar
diep, diep erin doordringt… Het ‘grondmotief’ van de baslijn, dat steeds
herhaald wordt..
En dan de heel eigenzinnige instrumentatie: 4 altviolen (in Weimar
zonder fluiten): embedded sound die dat creëert… die
dringt door tot in uw ziel. [beluister maar eens een Weimarversie (Suzuki,
zie boven) en je hoort het tribuut dat Bach betaalt aan het gambaconsort
(Marin
Marais/ Sainte Colombe / Jenkins).
En dan moet het eerste woord nog vallen. Dan is er nog niets gezegd.
Instrumentale simfonia.
Het eerste recitatief leest dan gewoon de tekst voor… Bas, Vox Dei
Is het een recitatief? Een Arioso? Bach voelt zich vrij om te
experimenteren, gericht op het resultaat.
Expressief… het drukt de inhoud uit met muzikale middelen, en
meer dan oppervlakkige ‘wordpainting’.
Albert Schweitzer: “de weergave in het recitatief van de lange zin uit
Jesaja 15, waarmee de cantate opent,
is een meesterlijke prestatie, die zijn weerga niet kent in het oeuvre
van Bach’
Trouwens ook het daaropvolgende recitatief van de tenor/bas, geweven rond 4
litaniegebeden, wordt verbazingwekkend effectief gedeclameerd…
Vaak jonge bach, die nog op zoek is naar… m.i. onjuist. Hier is volkomen
meesterschap, alleen maakt Bach hier andere keuzes dan later.
Dit (nr. 3) uitgebreide en heftig bewogen centrale deel is de muzikale
hoofdschotel van de cantate. Uniek in z’n compositie, vorm.
We horen een door alle strijkers begeleid recitatief (afwisselend
bas/tenor), dat viermaal wordt onderbroken door aanroepingen uit de
litanie.
De sopraan neemt de voorzin voor haar rekening (de ziel? of misschien een
verwijzing naar de kinderstem
die Luther hier voorzag?). Zij verwoordt de intenties, terwijl het koor de rol van de ‘gemeente’ op zich neemt
met de telkens terugkerende smeekbede:
Erhör uns lieber Herre Gott.
In de vier recitatiefdelen wordt de gelijkenis hernomen van het zaad dat op
4 verschillende plaatsen valt.
In via, in petra, in sprina, in terra bona
De weg (no contact) De rots (ondiep) Tussen de doornen (verstikt,
snel overwoekerd) Goede aarde
(vruchtdragen)
Alleen: Neumeister geeft de gelijkenis een heel eigen draai.
Geen beschrijving van vier manieren waarop mensen reageren op het Woord dat
gezaaid wordt als een soort 'taking stock', boekhoudkundig (veroorzaakt
door de later in het evangelie ingevoegde uitleg. Dat
is een teleurstellend stukje gemeentetheologie in het bronboek.
Hoeveel rijker is de open gelijkenis met als slot: wie oren heeft,
die hore).
Neen, Neumeister neemt Jesaja serieus: waar Gods woord ook valt,
het zal overal vruchtdragen. Het kan niet zijn, dat het dat nìet doet.
Tegen de standaarduitleg in, geeft hij ook de negatieve beginsituaties, een
kans.
Hij zet de hele gelijkenis in gebedsmodus.
Niemand is arrivé. Je kunt niet zeggen: voilà… ik ben goede aarde. Laat de
vruchten maar komen: neen:
het enige dat ja als mens kunt doen: Je opent je hart en je bidt:
laat uw woord bij mij in goede aarde vallen.
1. De weg / vogels. In gebedsmodus krijgt van Neumeister ook de mens die het
gevoel heeft dat het zaad wel gestrooid is, maar dat het al weg gepikt is
voor het de grond raakt… een kans: Het is de satan die het wegrooft. God laat dat
niet gebeuren. Zijn woord keert niet ledig weer. Ook dit zaad kan
niet verloren gaan:
geef uw woord de kracht die u beloofd hebt, verhoor ons lieve here God
2. De rotsgrond / De mensen die na een enthousiast begin, al snel de
schouders laten hangen: als er vervolging komt, tegenwerking, kritiek,
aanvechting. Bach laat zich heerlijk gaan om al de beelden in de tekst ook
in de muziek te schilderen (dank aan
Eduard van
Hengel). De duivel krijgt vreemde harmonieën mee en
natuurlijke een overmatige kwartsprong (C-Fis, diabolus in musica),
bij ‘berauben’ hoor je de continuo partij tegenspartelen. En een
‘adembenemende’ Verfolgung.
3. De doornen / onkruid. De bas tenslotte schildert zeer raak hoe ‘het
opkomende zaad van het woord’ verstikt kan worden door egoïsme,
materialisme en hedonisme (Bauch, Wollust). De ziel komt
zo op een dwaalspoor. In een chaotische passage op het woord
‘irregehen’ zou zelfs een geroutineerde bas kunnen verdwalen (met
dank aan
Eduard van Hengel). Het litaniegebed sluit perfect aan:
En allen die het spoor bijster zijn, verdwalen in het leven, die
misleid worden…
Erhör uns, lieber Herre Gott.
Ik ga nog even door met Luthers litanie, de slotgebeden: allen die bedroefd zijn, en vastgelopen, helpen en troostern
verhoor ons, lieve Here God allen die in nood en gevaar zijn, als helper verschijnen..
verhoor ons, lieve Here God allen die zwanger zijn of zogend, vrolijke vrucht en gedijen geven..
verhoor ons, lieve Here God alle kinderen en zieken verzorgen en behoeden
verhoor ons, lieve Here God alle onrechtmatige
gevangenen (gijzelaars) levend loslaten. verhoor ons, lieve
Here God alle weduwen en wezen verdedigen en verzorgen
verhoor ons, lieve Here God over alle mensen u ontfermen.
verhoor ons, lieve Here God De vruchten op het land geven (en in ons leven).
verhoor ons, lieve Here God