Home cantates varia biografie

 

BWV 18: Gleichwie der Regen und Schnee vom Himmel fällt

Zondag Sexagesima

Lezing: gelijkenis van de zaaier (Lukas 8:5-19) en Jesaja 55:10-11

 

Want zoals de regen en de sneeuw van de hemel neerdaalt en daarheen niet weerkeert,
maar doorvochtigt eerst de aarde, maakt haar vruchtbaar, doet haar uitspruiten en geeft zaad aan de zaaier en brood aan de eter, alzo zal mijn woord, dat uit mijn mond uitgaat, ook zijn; het zal niet ledig tot Mij wederkeren, maar het zal doen wat mij behaagt en dat volbrengen, waartoe Ik het zend. (Jesaja 55, 10-11)

De litanie

Tekst en vertaling

Meditatie

 


1. de sinfonia (dan hoort u hoe diep het Woord doordringt, zelfs voordat het is uitgesproken - versie Weimar ca. 1715)

2. Het reciet waarin de tekst wordt gedeclameerd.

(uitvoering Suzuki)

 

 

INLEIDING

Libretto-schrijver Pfarrer Erdmann Neumeister (de promotor van de toenmalige moderne kerkmuziek: cantate ipv motet). Hij vatte in zijn vrije teksten (aria's en recitatieven) zijn eigen preek van de zondag samen. In gebed, thuis, na de mis kernachtig opschrijven in 'gebonden taal' (dichtvorm) vanuit een persoonlijke 'na-betrachting'. 
gleichwie - begin   
rechtsonder: begin van cantate 'Gleichwie....' titelpagina van de 5 jaargangen cantateteksten - Neumeister (1717)

 

De profetie uit Jesaja 55 (nr. 2) over Gods Woord dat vrucht zal dragen past goed bij de lezingvan de zaaier (meer in de meditatie). Het combineert het doordringen van de vruchtbare regen in de aarde met het ontkiemen van het zaad.

Muzikaal interessant: 1. de sinfonia aan het begin: prachtig donker, mystiek muziekstuk, met de chiaconne bas, zeker in de Weimar-versie (enkel lage strijkers!. Pas in Leipzig heeft Bach er twee fluiten aan toegevoegd).  2. De expressieve toonzetting van de preek in nr. 3, ook omdat daar de Duitse litanie doorheen wordt geweven.

 

De tekst van deze cantate heeft Neumeister in 1711 (of daarvoor, 1711 = jaar van publicatie van Harmonische Gottesdienst = 5 cantate jaargangen, deze komt uit reeks III) geschreven voor G.Ph. Telemann. Ze is bestemd voor zondag sexagesima (vlak voor de vasten). Opvallend is de introductie van de Duitse litanie in nr. 3. Nog opvallender: Neumeister heeft zèlf de litanie uitgebreid met de felle gebedstekst tegen de Turken en de paus. In de Duitse litanie van Luther staat het zo niet, ookal zijn beide aartsvijanden wel verondersteld. Hun optreden vormde in 1529 zelfs de aanleiding voor zijn 'christliche besserung'en 'verduitsing' van de middeleeuwse litanie (zonder santenkraam natuurlijk). Waarom deed Neumeister dat? Geen idee. Maar de net in die tijd opflakkerende Habsburg-Ottomaanse oorlog (het liep met een sisser af, een storm in een glas water, maar dat weet je op dat moment niet) zou de aanleiding kunnen zijn geweest om 'de Turk' (die weer aan het 'wüten und toben' is > Psalm 2) te introduceren.

In Europa woedde tussen 1701-1713 (met vlagen) de 'spaanse successie-oorlog'. De paus was ook aan het lobbyen rond de aanduiding van nieuwe Duitse keizer. Hij poogde 'het fragiele evenwicht' dat in Europa tussen de landen/vorstendommen bestond (incl. religievrede) in zijn voordeel te doen kantelen. Logisch, maar dat werd niet zo geapprecieerd in Noord-Duitsland. Misschien ook een factor: Veel Noord-Duitsers, en zeker stedelingen in Hamburg, stamden af van Silezische vluchtelingen (die verdreven waren eind 17de eeuw, toen de toenmalige machthebber zich tot Rome bekeerde). Dat suggereert een gevoeligheid. het woord 'Verfolgung' dat Bach zo beeldende toonzet, zegt hen wel iets.

 

wordpainting op het woord 'Vervolging'

Verfolgung - deel 3

 

 

 

DE LITANIE:

Luther heeft in 1529 de Middeleeuwse litanie (smeekgebed) die hij eerst had afgeschaft (weggegooid met de hele santenkraam) terug opgevist en 'aan het volk gegeven' door die te verduitsen. Aanleiding : de belegering van Wenen door de Turken. Het Ottomaanse rijk was toen het wereldrijk: Oost-Europa, Midden-Oosten (behalve Perzië), Arabisch schiereiland en Noord-Afrika. Keizer Karel van het Heilige Roomse Rijk had er z'n handen vol aan. Voor de keizer bidt Luther expliciet wel. De paus noemt hij in de litanie niet, wel in z'n lied 'Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort' uit 1543. Toen stonden de Turken opnieuw voor Wenen en was er een gerucht dat de paus zelfs een deal met de sultan gesloten zou hebben (zoals de Franse koning ook had gedaan). Dat de paus de 'antichrist' was stond trouwens voor Luther vast. Die moet bestreden worden. De 'sultan' was een instrument van de duivel in de laatste dagen voor de wederkomst (dacht Luther). Maar dit terzijde. Luthers motivatie? Als het 'met alle menselijke macht niets meer wordt' (zie Ein feste Burg), hopeloos, radeloos, reddeloos, machteloos... misschien zal God dan nog luisteren als kinderen tot hem bidden (Psalm 8: 'Vanuit de mond van kinderen en zuigelingen heeft God sterkte gegrondvest, zijn tegenstanders ten spijt'). Zij zijn nog 'schuldeloos'. Wie weet keert God zich dan toch om... en raakt betrokken. Hier meer info over de Duitse litanie (en de toonzetting van Heinrich Schütz)

 

De expressieve toonschildering door Bach in de gebeden contrasteert fraai met de horizontale gebedstoon van de litanie (sopraan), beanwoord door het volk (SATB).

 


TEKST EN VERTALING

1

Sinfonia

1

sinfonia

Flauto I/II, Viola I-IV, Fagotto, Violoncello, Continuo

2

Recitativo B

2

recitatief (bas)

Fagotto, Continuo

Gleichwie der Regen und Schnee vom Himmel fällt und nicht wieder dahin kommet, sondern feuchtet die Erde und macht sie fruchtbar und wachsend, dass sie gibt Samen zu säen und Brot zu essen: Also soll das Wort, so aus meinem Munde gehet, auch sein; es soll nicht wieder zu mir leer kommen, sondern tun, das mir gefället, und soll ihm gelingen, dazu ich's sende.

“ [...] gelijk de regen en de sneeuw van den hemel nederdaalt, en derwaarts niet wederkeert; maar doorvochtigt de aarde, en maakt, dat zij voortbrenge en uitspruite, en zaad geve den zaaier, en brood den eter; Alzo zal Mijn woord, dat uit Mijn mond uitgaat, ook zijn, het zal niet ledig tot Mij wederkeren; maar het zal doen, hetgeen Mij behaagt, en het zal voorspoedig zijn in hetgeen, waartoe Ik het zende.”
[Jesaja 55:10-11, Statenvertaling]

3

Recitativo (e Litanei) S T B

3

3. recitatief (en litanie) (t, b / s, a, t, b)

Flauto I/II, Viola I-IV, Fagotto, Continuo

Tenor:
Mein Gott, hier wird mein Herze sein:
Ich öffne dir's in meines Jesu Namen;
So streue deinen Samen
Als in ein gutes Land hinein.
Mein Gott, hier wird mein Herze sein:
Laß solches Frucht, und hundertfältig, bringen.
O Herr, Herr, hilf! o Herr, lass wohlgelingen!

[tenor]
Mijn God, mijn hart is present:
ik open het voor u in Jezus’ naam;
Strooi uw zaad er maar in
als in goed stuk grond.
Mijn God, mijn hart is present:
Laat het vruchtdragen, ja hondervoud.
O Heer, Heer, help! O Heer laat het lukken.

Chor:
Du wollest deinen Geist und Kraft zum Worte geben
Erhör uns, lieber Herre Gott!

[wij bidden dat] 
Gij wilt uw Geest en kracht bij het Woord voegen.
Verhoor ons, lieve God !

Bass:
Nur wehre, treuer Vater, wehre,
Dass mich und keinen Christen nicht
Des Teufels Trug verkehre.
Sein Sinn ist ganz dahin gericht',
Uns deines Wortes zu berauben
Mit aller Seligkeit.

[bas]
Voorkom, trouwe vader, ja voorkom,
dat het bedrog van de duivel mij of een andere christen ooit op het verkeerde spoor zet.
Hij is er helemaal op gespitst
om ons van uw Woord te beroven
en mitsdien van alle zaligheid.

Chor:
Den Satan unter unsre Füße treten.
Erhör uns, lieber Herre Gott!

[wij bidden dat gij wilt] 
De satan met voeten treden.
Verhoor ons, lieve God !

Tenor:
Ach! viel verleugnen Wort und Glauben
Und fallen ab wie faules Obst,
Wenn sie Verfolgung sollen leiden.
So stürzen sie in ewig Herzeleid,
Da sie ein zeitlich Weh vermeiden.

[tenor]
Ach ! Velen verloochenen het Woord en het geloof
en vallen af als rotte appels,
als ze vervolging moeten ondergaan.
Zo storten ze in een eeuwig harte-leed
omdat ze een tijdelijke pijn willen vermijden.

Chor:
Und uns für des Türken und des Papsts
grausamen Mord und Lästerungen,
Wüten und Toben väterlich behüten.
Erhör uns, lieber Herre Gott!

En [wij bidden dat gij wilt] 
ons voor de gruwelmoord van Turk en Paap
en voor godslasteringen (of laster)
geraas en getier vaderlijk behoeden.
Verhoor ons, lieve God !

Bass:
Ein andrer sorgt nur für den Bauch;
Inzwischen wird der Seele ganz vergessen;
Der Mammon auch
Hat vieler Herz besessen.
So kann das Wort zu keiner Kraft gelangen.
Und wieviel Seelen hält
Die Wollust nicht gefangen?
So sehr verführet sie die Welt,
Die Welt, die ihnen muss anstatt des Himmels stehen,
Darüber sie vom Himmel irregehen.

[bas]
Een ander zorgt alleen voor zijn buik;
Intussen wordt de ziel geheel vergeten.
De Mammon heeft ook het hart
van velen in bezit genomen.
Daarom kan het Woord niet tot wasdom komen.
En: hoeveel zielen houdt de wellust niet gevangen ?
Zozeer verleidt hen de wereld.
Om wille van de wereld, die voor hen de plaats van de hemel moet innemen,
raken zij het spoor van de hemel bijster.

Chor:
Alle Irrige und Verführte wiederbringen.
Erhör uns, lieber Herre Gott!

[wij bidden dat gij wilt] 
thuisbrengen al diegenen die dwalen en misleid zijn .
Verhoor ons, lieve God !

4

Aria S

4

aria (sopraan)

Flauto I/II all' unisono, Viola I-IV all' unisono, Continuo

Mein Seelenschatz ist Gottes Wort;
Außer dem sind alle Schätze
Solche Netze,
Welche Welt und Satan stricken,
Schnöde Seelen zu berücken.
Fort mit allen, fort, nur fort!
Mein Seelenschatz ist Gottes Wort.

De schat van mijn ziel is het Woord van God.
Behalve deze schat zijn alle schatten

alleen maar netten,
door de wereld en satan uitgezet,
om snode zielen in te verstrikken.
Weg met al die schatten, weg ermee !
De schat van mijn ziel is het Woord van God.

5

Choral

5

koraal (s, a, t, b)

Flauto I/II e Viola I/II col Soprano, Viola III coll'Alto, Viola IV col Tenore, Fagotto col Basso, Continuo

Ich bitt, o Herr, aus Herzens Grund,
Du wollst nicht von mir nehmen
Dein heilges Wort aus meinem Mund;
So wird mich nicht beschämen
Mein Sünd und Schuld,
denn in dein Huld
Setz ich all mein Vertrauen:
Wer sich nur fest darauf verlässt,
Der wird den Tod nicht schauen.

Ik bid, o Heer, uit de grond van mijn hart,
neem mij dit niet af, niet dit:
uw heilig Woord, uit mijn mond;
Dan zal mij niet te schande maken

mijn  zonde en schuld,
want in uw goedertierenheid
stel ik mijn ganse vertrouwen.
Wie daarop durft te bouwen
zal de dood niet schouwen.

Dick Wursten,
vertaling februari 2002 / toelichting 2023

 

meditatie (21 januari 2024 = Bachcantate dienst, St Norbertus)

Als in 1529 Suleiman oprukt tot voor de poorten van Wenen (Europa is hopeloos, radeloos, redeloos). Angst regeert. Ook de Reformatie staat op een cruciaal punt: erop of eronder (Augsburg).

 

Gods plan met de wereld, de mens. De Reformatie van de kerk: Een groot gevoel van machteloosheid ... Het lijkt allemaal vergeefs, zinloos. Ja, God heeft z’n best gedaan. De wereld wel toebereid / Het ‘zaad gezaaid’.. brede gebaren, royaal. De zaaier, die is uitgegaan om te zaaien,.. en hij zaaide met brede gebaren… en het zaad viel op de grond… maar ontkiemt het ook, groeit het, draagt het vrucht..? Het zaad der Goedheid Gods… is gezaaid, gevallen zelfs in de 'voor des doods', maar komt er wel een oogst. 

 

En dan is daar die andere tekst. Geen parabel, maar een profetie (Jesaja 55):  Fraaie beeldspraak, mooi vertaald ook door Luther. U ziet het voor u… Regen, Sneeuw, niet zoals hier de afgelopen tijd, maar in Israel: Geweldig moment als het daar gaat regenen. Zoals bij ons, in hoogzomer… Hoe de aarde snakt naar water. Hoe dat dan neervalt… vroege regen, de spade regen. Hoe ze de aarde doordrenkt… en hoe even later: de plantjes opschieten. De woestijn bloeit zelfs de volgende dag al als een roos. En dat zaad ontkiemt….En men eet brood ...

Het Woord van God doordringt als regen ons bestaan. Regen voedt de aarde, zorgt dat het daarin sluimerende levenskracht, kan ontkiemen, ontspruiten. Het verkwikt de ziel… En – wees er zeker van: het zal niet ledig wederkeren.

 

Wat een troostrijke spreuk, schrijft Luther, als we dat nu eens allemaal zouden geloven, en er ook naar handelen… hoe anders zou de wereld eruit zien, en hoe veel beter zou het gaan met ons ‘gemoed’.

 

En als straks Bach het woord mag nemen, dan zult u het voelen (zeker in de Weimar bezetting met altvioolkwartet). Nog voor er een WOORD gesproken wordt, voelt u al wat de tekst gaat zeggen: hoe het Woord van boven komt, op aarde nedervalt, niet oppervlakkig, maar diep, diep erin doordringt… Het ‘grondmotief’ van de baslijn, dat steeds herhaald wordt.. En dan de heel eigenzinnige instrumentatie: 4 altviolen (in Weimar zonder fluiten): embedded sound die dat creëert… die dringt door tot in uw ziel. [beluister maar eens een Weimarversie (Suzuki, zie boven) en je hoort het tribuut dat Bach betaalt aan het gambaconsort (Marin Marais/ Sainte Colombe / Jenkins).  En dan moet het eerste woord nog vallen. Dan is er nog niets gezegd. Instrumentale simfonia.

 

Het eerste recitatief leest dan gewoon de tekst voor… Bas, Vox Dei

Is het een recitatief? Een Arioso?  Bach voelt zich vrij om te experimenteren, gericht op het resultaat.

Expressief… het drukt de inhoud uit met muzikale middelen, en meer dan oppervlakkige ‘wordpainting’. Albert Schweitzer: “de weergave in het recitatief van de lange zin uit Jesaja 15, waarmee de cantate opent, is een meesterlijke prestatie, die zijn weerga niet kent in het oeuvre van Bach

 

Trouwens ook het daaropvolgende recitatief van de tenor/bas, geweven rond 4 litaniegebeden, wordt verbazingwekkend effectief gedeclameerd… Vaak jonge bach, die nog op zoek is naar… m.i. onjuist. Hier is volkomen meesterschap, alleen maakt Bach hier andere keuzes dan later.

 

Dit (nr. 3) uitgebreide en heftig bewogen centrale deel is de muzikale hoofdschotel van de cantate. Uniek in z’n compositie, vorm. We horen een door alle strijkers begeleid recitatief (afwisselend bas/tenor), dat viermaal wordt onderbroken door aanroepingen uit de litanie.

De sopraan neemt de voorzin voor haar rekening (de ziel? of misschien een verwijzing naar de kinderstem die Luther hier voorzag?). Zij verwoordt de intenties, terwijl het koor de rol van de ‘gemeente’ op zich neemt met de telkens terugkerende smeekbede: Erhör uns lieber Herre Gott.

In de vier recitatiefdelen wordt de gelijkenis hernomen van het zaad dat op 4 verschillende plaatsen valt.

 

In via, in petra, in sprina, in terra bona

De weg (no contact)
De rots (ondiep)
Tussen de doornen (verstikt, snel overwoekerd)
Goede aarde (vruchtdragen)

 

Alleen: Neumeister geeft de gelijkenis een heel eigen draai. Geen beschrijving van vier manieren waarop mensen reageren op het Woord dat gezaaid wordt als een soort 'taking stock', boekhoudkundig (veroorzaakt door de later in het evangelie ingevoegde uitleg. Dat is een teleurstellend stukje gemeentetheologie in het bronboek. Hoeveel rijker is de open gelijkenis met als slot: wie oren heeft, die hore).  Neen, Neumeister neemt Jesaja serieus: waar Gods woord ook valt, het zal overal vruchtdragen. Het kan niet zijn, dat het dat nìet doet. Tegen de standaarduitleg in, geeft hij ook de negatieve beginsituaties, een kans. Hij zet de hele gelijkenis in gebedsmodus. Niemand is arrivé. Je kunt niet zeggen: voilà… ik ben goede aarde. Laat de vruchten maar komen: neen: het enige dat ja als mens kunt doen: Je opent je hart en je bidt: laat uw woord bij mij in goede aarde vallen.

 

1. De weg / vogels. In gebedsmodus krijgt van Neumeister ook de mens die het gevoel heeft dat het zaad wel gestrooid is, maar dat het al weg gepikt is voor het de grond raakt… een kans: Het is de satan die het wegrooft. God laat dat niet gebeuren. Zijn woord keert niet ledig weer. Ook dit zaad kan niet verloren gaan: geef uw woord de kracht die u beloofd hebt, verhoor ons lieve here God

2. De rotsgrond / De mensen die na een enthousiast begin, al snel de schouders laten hangen: als er vervolging komt, tegenwerking, kritiek, aanvechting.  Bach laat zich heerlijk gaan om al de beelden in de tekst ook in de muziek te schilderen (dank aan Eduard van Hengel). De duivel krijgt vreemde harmonieën mee en natuurlijke een overmatige kwartsprong (C-Fis, diabolus in musica), bij ‘berauben’ hoor je de continuo partij tegenspartelen. En een ‘adembenemende’ Verfolgung.

3. De doornen / onkruid. De bas tenslotte schildert zeer raak hoe ‘het opkomende zaad van het woord’ verstikt kan worden door egoïsme, materialisme en hedonisme (Bauch, Wollust). De ziel komt zo op een dwaalspoor. In een chaotische passage op het woord ‘irregehen’ zou zelfs een geroutineerde bas kunnen verdwalen (met dank aan Eduard van Hengel). Het litaniegebed sluit perfect aan: En allen die het spoor bijster zijn, verdwalen in het leven, die misleid worden… Erhör uns, lieber Herre Gott.

 

Ik ga nog even door met Luthers litanie, de slotgebeden:
allen die bedroefd zijn, en vastgelopen, helpen en troostern
verhoor ons, lieve Here God
allen die in nood en gevaar zijn, als helper verschijnen..
verhoor ons, lieve Here God

allen die zwanger zijn of zogend, vrolijke vrucht en gedijen geven..
verhoor ons, lieve Here God

alle kinderen en zieken verzorgen en behoeden
verhoor ons, lieve Here God

alle onrechtmatige gevangenen (gijzelaars) levend loslaten.
verhoor ons, lieve Here God
alle weduwen en wezen verdedigen en verzorgen
verhoor ons, lieve Here God
over alle mensen u ontfermen.
verhoor ons, lieve Here God

De vruchten op het land geven (en in ons leven).
verhoor ons, lieve Here God

 

Amen.

 

Home cantates varia biografie

 

 


Dick Wursten (dick@wursten.be)