J.S. Bach “Bleib bei uns, denn es will Abend werden”

Bwv 6

In deze prachtige cantate voor de tweede Paasdag, waarop in Leipzig het verhaal van de Emmausgangers werd gelezen - logisch - heeft Bach weer een aantal fraaie dingen gedaan. Het openingskoor is zeer sfeervol en sluit bijna direct aan op het slot van de Johannespassie (vgl. Ruhe sanfte). Ook het gefigureerde koraal (nr. 3) is niet mis. Het is vooral bekend als Schübler-koraal voor orgel, maar vraagt echt wel om een strijkinstrument. Over de oorsprong van de tekst van het lied is nogal wat verwarring. De naam Philippus Melanchthon wordt er vaak bij genoemd. Meestal als 'vertaler' van een Latijnse hymne. Dit is een misverstand. Melanchthon is niet de vertaler maar de auteur van het Latijnse gedichtje, dat de aanzet gaf tot het lied dat Nicolaus Selnecker daar - later - rondom fabriceerde. Hier de tekst, een elegisch couplet (2-regelig ) van Melanchthon:

Vespera iam venit nobiscum Christe maneto,
Extingui lucem nec patiare tuam

Vertaald: De avond nadert al, blijf bij ons Christus en sta niet toe dat uw licht gedoofd wordt.

Een mooi avondgebed van deze grote Humanist, taalgeleerde, Praeceptor Germaniae (leraar van Duitsland, wegens zijn inspanningen voor schoolcurricula en universiteitshervorming) en vriend van Luther, èn neo-Latijns dichter. Het is een gebed (precatio) Ex Luca 24. Capite (gebaseerd op Lukas hoofdstuk 24, vers 29). Het staat in boek 1 van Melanchthon' s Epigrammatum libri sex (Wittenberg, 1563, posthume uitgave, geredigeerd door Peter Vincent, een collega en vriend. Hij is ook verantwoordelijk voor de datering van de epigrammen, i.c. 1551). Hieronder nog een afbeelding uit een herdruk uit 1592. Daaronder ziet u trouwens twee Griekse gebeden. Neo-latinisten waren ook graecisten en voor Melanchthon was dit natuurlijk een peuleschil: hij was professor Grieks.

Een eerste Duitse vertaling verscheen in 1570 in Zwei/Vier Schöne Geistliche Lieder, an stadt des Gracias zu singen, nach dem Essen, enkele liederen van Nikolaus Herman. Eén van deze dankgebeden na het eten: “Danket dem Herrn heut und allzeit“ heeft als achtste couplet onze bekende tekst: 'Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ..'

Couplet 2 is voor het eerst te vinden in Christliche Gebet und Psalmen, welche die Kinder in der Jungfrau Schulen zu Freybergk zu beten und zu singen pflegen (Freiberg, 1602).

Beide door Bach geciteerde coupletten komen samen in Nikolaus Selnecker's Psalter uit 1611, waarbij het 8ste vers van het avondgebed van Nikolaus Hermann het eerste couplet is geworden. De rest van de coupletten is eveneens van Selnecker, die blijkbaar nog al van het 'com-poneren' van teksten hield: samenstellen, bricoleren, maar dit terzijde. [nog meer terzijde: er bestaat ook een prachtig maar minder bekend lied met dezelfde inhoud (en beginregel!) van de hand van Josua Stegmann, begin 17de eeuw. Aan Stegmann's lied heb ik een aparte pagina aan gewijd. Ad den Besten zorgde voor een schitterende vertaling]

Voor de homilie over de Emmausgangers (zondag 30 april 2017 in de Sint Norbertus te Antwerpen), klik hier

Voor de cantate tekst met een eigen vertaling in het Nederlands, klik hier

1. Ach, bleib bei uns, Herr Jesu Christ,
Weil es nun Abend worden ist,
Dein göttlich Wort, das helle Licht,
Laß ja bei uns auslöschen nicht.

2. In dieser letztn betrübten Zeit
Verleih uns, Herr, Beständigkeit,
Daß wir dein Wort und Sacrament
Rein b’halten bis an unser End.

3. Herr Jesu, hilf, dein Kirch erhalt,
Wir sind gar sicher, faul und kalt;
Gib Glück und Heil zu deinem Wort,
Damit es schall an allem Ort.

4. Erhalt uns nur bei deinem Wort
Und wehr des Teufels Trug und Mord.
Gib deiner Kirchen Gnad und Huld,
Fried, Einigkeit, Mut und Geduld.

5. Ach Gott, es geht gar übel zu,
Auf dieser Erd ist keine Ruh,
Viel Sekten und viel Schwärmerei
Auf einen Haufen kommt herbei.

6. Den stolzen Geistern wehre doch,
Die sich mit G’walt erheben hoch
Und bringen stets was neues her,
Zu fälschen deine rechte Lehr.

7. Die Sach und Ehr, Herr Jesu Christ,
Nicht unser, sondern dein ja ist;
Darum, so steh du denen bei,
Die sich auf dich verlassen frei.

8. Dein Wort ist unsers Herzens Trutz
Und deiner Kirchen wahrer Schutz;
Dabei erhalt uns, lieber Herr,
Daß wir nichts anders suchen mehr.

9. Gib, daß wir lebn in deinem Wort
Und darauf ferner fahren fort
Von hinnen aus dem Jammertal
Zu dir in deinen Himmelssal.

CANTATE TEKST met vertaling

Bleib bei uns, denns es will Abend werden (BWV 6)

Koor
Bleib bei uns, denn es will Abend werden
und der Tag hat sich geneiget.
"Blijf bij ons, want het is bijna avond
en de dag loopt ten einde." (Lukas 24,29)

Aria
Hochgelobter Gottessohn,
Lass es dir nicht sein entgegen,
Dass wir itzt vor deinem Thron
Eine Bitte niederlegen:
Bleib, ach bleibe unser Licht,
Weil die Finsternis einbricht.

Hooggeprezen Zoon van God,
laat het U niet onwelgevallig zijn
dat wij nu voor uw Troon
een bede neerleggen:
Blijf, ach blijf ons licht,
nu het donker wordt om ons heen.

Koraal
Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ,
Weil es nun Abend worden ist,
Dein göttlich Wort, das helle Licht,
Lass ja bei uns auslöschen nicht.
In dieser letzt'n betrübten Zeit
Verleih uns, Herr, Beständigkeit,
Dass wir dein Wort und Sakrament
Rein b'halten bis an unser End.

Ach, Blijf bij ons, Heer Jezus Christus,
nu het avond is geworden.
Laat uw goddelijk woord, dat heldere licht,
bij ons toch niet uitdoven.

Nu het leven ons de laatste tijd zo zwaar valt,
schenk ons, Heer, standvastigheid
om uw Woord en Sacrament
zuiver te bewaren, tot aan ons einde.

Recitatief
Es hat die Dunkelheit
An vielen Orten überhand genommen.
Woher ist aber dieses kommen?
Bloß daher, weil sowohl die Kleinen als die Großen
Nicht in Gerechtigkeit
Vor dir, o Gott, gewandelt
Und wider ihre Christenpflicht gehandelt.
Drum hast du auch den Leuchter umgestoßen.

De duisternis heeft
op vele plaatsen de overhand genomen.
Hoe is het zover kunnen komen?
Nou gewoon, omdat kleinen en groten
niet in gerechtigheid
voor U, o God, gewandeld
en tegen hun christen-plicht hebben gehandeld.
Daarom hebt Gij ook voor hen de kandelaar omver gestoten. (Opb 2,5)*

Aria
Jesu, lass uns auf dich sehen,
Dass wir nicht
Auf den Sündenwegen gehen.
Lass das Licht
Deines Worts uns helle scheinen
Und dich jederzeit treu meinen.

Jezus, laat ons u altijd voor ogen hebben.
zodat wij niet
de weg van de zonde inslaan.
Laat het Licht
van uw Woord helder voor ons schijnen
zodat wij u altijd trouw blijven.

Koraal
Beweis dein Macht, Herr Jesu Christ,
Der du Herr aller Herren bist;
Beschirm dein arme Christenheit,
Dass sie dich lob in Ewigkeit.
Toon uw macht, Heer Jezus Christus,
Gij, die de Heer aller heren zijt;
Bescherm uw arme christenheid,
dat zij U love in eeuwigheid.

vertaling 2017/2021, Dick Wursten

CANTATE PREEK

Lukas 24:13-35 BWV 6: Bleib bei uns - St Norbertus 30/04/2017

De twee mannen die we gevolgd hebben op hun weg naar Emmaüs, waren wrsch. tegelijk met Jezus Jeruzalem binnengetrokken: een triomftocht was het geweest. Palmpasen.

Vol verwachting hadden ze naar Pesach/Pasen toegeleefd.

Nu, nù zou het gebeuren… het feest van de bevrijding.

Maar de dingen waren anders gelopen, onvoorstelbaar anders.

Het hosanna was al snel omgeslagen in kruisigt Hem. Vreselijk was het geweest.

En na enkele chaotische dagen in Jeruzalem houden zij het voor gezien en gaan terug naar huis... Immens teleurgesteld, door en door verdrietig.

Daar gaan ze dan van Jeruzalem naar Emmaüs, een wandeling van 2,5 uur.

En wat zeg je dan tegen elkaar tijdens zo’n wandeling …

Sommigen zullen zwijgen. Er zijn geen woorden voor zo’n groot verdriet.

Anderen moeten dan praten, juist dan, eindeloos, telkens weer herhalen wat er gebeurd is, al sprekend op zoek naar begrip: Waarom toch ? Hoe heeft dat zover kunnen komen ? Wat is er fout gegaan ? Hadden wij niet ?

Maar hoeveel woorden ze er ook aan wijden, het woord dat ze zoeken zit er niet bij, het woord dat hem terugbrengt.

En hoe vaak ze het ook herhalen, welke bocht ze ook nemen in hun gesprek, steeds weer loopt hun spreken vast op dat ene, onontkoombare en onomkeerbare feit: de dood van hun geliefde rabbi, Jezus van Nazareth… t is afgelopen, voorbij..

En zo zakten ze al pratend en discussiërend steeds dieper weg… Somber is hun gesprek.

Wij leefden in de hoop dat hij diegene was die Israel zou bevrijden

Die ene zin zegt alles.

Wij lééfden, verleden tijd…

Ja, zolang Jezus er was, leefde die hoop en leefden zij in die hoop…

Maar nu Hij dood is, is die hoop vervlogen en zijn zij dus ook – figuurlijk – dood...

Dat is ook zo: Een diepe teleurstelling oplopen is te vergelijken met sterven.

Zo leggen ze het dan ook uit aan de man die zich bij hen heeft gevoegd.

Ongemerkt is het gebeurd. Hij lijkt van niets te weten, een vreemdeling in Jeruzalem. Toch verandert – juist door zijn interventies, opmerkingen, vragen – hun gesprek en nemen hun gedachten een andere loop. Ja, het lijkt zelfs wel of iets van de hartstocht van de verwachting, van de hoop die in hen was – toen Jezus nog leefde – weer begint op te flakkeren, door de komst van deze mysterieuze man.

Het moest zo gebeuren.. zegt de vreemdeling zelfs, niet als noodlot maar als een vervulling…

Dat lijden moest er zijn, niet als mislukking, maar als voltooiing.

En ook zijn dood: dat was vast het einde niet…

Kan dat ? De dood als voorlaatste…

Kan dat ? Een sterven dat niet zinloos is ?

Nee, dat kan niet… daarvoor is de pijn te hevig..

Die mogelijkheid bestaat niet. Dat kan niet waar zijn!

Maar toch: de cirkelgang van hun gedachten is even doorbroken. Alleen al de mogelijkheid opperen, haalt de fatale negativiteit uit hun gedachtengang.

Het moest zo zijn… herhaalt de man. Snappen jullie dat niet ?

Het lijkt wel of hij nu boos wordt…. ‘Het’ kon niet anders.

Hoe bedoelt u ? Wat ? ‘Het’?

Hebben jullie dan zo weinig verstand, zijn jullie dan zo traag van begrip ?

Kennen jullie de Schriften dan niet, de wet, de profeten, de psalmen ?

Ja natuurlijk wel, van buiten zelfs... Maar wat heeft dat er mee te maken ?!

Nou... Is het jullie dan nooit opgevallen, dat als er een rechtvaardige op het toneel verschijnt, dat dan alles in beweging komt.

En als het een beetje begint door te werken, wat zo’n rechtvaardige... een profeet, een leraar, ... zegt en doet… aan goede dingen…. dat dan ook het kwaad zich begint te roeren... ?

Nooit opgevallen? Neen?

Oh, noem dan eens een rechtvaardige… die geen tegenstand ondervond?

Noem eens een profeet die van de waarheid getuigde, en die zomaar aanvaard werd?

Wat dacht je dan ?

Dat deze man, die jullie de Messias noemen, De profeet, De rechtvaardige bij uitstek..

Dat het met hem dan anders zou gaan ? Dat hij dan zomaar aanvaard zou worden ?

Oh ja, toegejuicht werd hij wel, maar dat was oppervlakkig. Wat het volk in hem bejubelde, dat was hij niet… en wat hij wezenlijk was, daarvan wilden ze niets weten, toen het erop aan kwam.

En dacht je dat hí]dat niet wist ? … Dat dat zo gaat in de wereld..

Dat ook als je kwaad met goed vergeldt, dat het kwaad dan gewoon doorgaat…
Dacht je dat hij er niet op voorbereid was ?

Dat … als je de andere wang toekeert, dat ze er dan op zouden slaan, en nog eens, en nog eens tot hij dood was…dacht je dat hij dat niet wist.

Zeker wist hij dat. Hij wist wat in de mens was…

Je moet daar als knecht des HEREN op voorbereid zijn, dat lijden, dat dulden…

En dan nòg blijven dóórgaan met goed te doen…, liefst zo creatief mogelijk..

Het is hier geen paradijs, weet je. Neen: we leven ‘East of Eden’.

Dorens en distels groeien daar. En leven, dat moet je dáár doen… en geloven ook.

Het vertrouwen behouden, hoezeer het ook steekt, hoezeer het pijn doet.

Alle knechten des Heren hebben dat geweten, dus zeker de Knecht des HEREN…

Jesaja nooit gelezen !?

En ja, dus hebben ze hem wel te grazen genomen, gepakt, maar daarmee ‘hebben ze hem nog niet het zwijgen op gelegd. Hij spreekt nog altijd voort.

Vreemde man? Wie is hij eigenlijk ? Die derde man…

Even, denk je: Hij is het, maar het volgende moment weet je: Nee, dat kan niet; dat is inbeelding. Hij ìs niet meer onder ons… Hij is dood.

Maar – anderzijds – als je zozeer in zijn geest met elkaar aan het praten bent, dat je hart ervan gaat gloeien, dat het warm wordt van binnen... zou hij er dan toch zelf ook niet zijn !

En toen ze in Emmaüs aankwamen, konden ze deze gesprekspartner niet laten gaan,

Blijf bij ons… het wordt avond… en de dag loopt ten einde.

En ze bedoelen: Laten we verder spreken over Hem, over het hoe, en wat en waartoe, dan blijft het licht branden…en krijgt de nacht ons niet te pakken.

Blijf bij ons… want het wordt avond…

Het is dit gevoel, dat Bach in de eerste drie delen van de cantate oproept. Naadloos sluit de sfeer van het openingskoor aan op het slot van de Johannespassie, die in Leipzig 3 dagen eerder had geklonken: Ruhet wohl…

Een sarabande is het… Zwaarmoedig enerzijds en hartstochtelijk verlangend anderzijds. Smekend, bijna dwingend klinkt de roep: blijf bij ons!

Logisch, psycho-logisch: Het verwoordt het gevoel dat ‘zonder’ Jezus het licht dooft en we zijn overgeleverd aan ‘de nacht’.

Maar als dan in het koraal (nr. 3) dit gebed voltooid wordt, neemt de dichter afstand. Hij verlaat de gebedsmodus en gaat preken.

Hoe komt het – denkt u – dat het duister zoveel sterker lijkt dan het licht?

Zou het aan onszelf liggen? Heel sec maakt de bas de analyse in het recitatief van deze cantate: Wij roepen zelf de duisternis over ons af. Wij noemen recht wat krom is, en volgen in onze handel en wandel Christus niet na.

Logisch dat het licht dooft, de kandelaar omvalt, Christus ver weg lijkt en God zwijgt.

Om dan in de laatste aria en het slotkoraal des te nadrukkelijker te verwijzen naar die mysterieuze mens, Jezus van Nazareth, der dritte im Bunde, de rechtvaardige, die ons ook vandaag nog - van terzijde – aanspreekt en nieuw licht werpt op onze levensweg.

---

noot: * De kandelaar is een verwijzing naar de zevenarmige kandelaar in de Tempel van Israël, teken van Gods aanwezigheid aldaar (vgl. de 'godslamp'). In het Bijbelboek Openbaring speelt Johannes De Ziener met dit beeld en wijst elk van de zeven gemeenten (geloofsgemeenschappen) van Klein-Azië een kandelaar toe.. (1:20). In hoofdstuk 2:5 wordt de gemeenschap van Efeze vermaand. Zij moet zich nodig opnieuw bekeren tot God, want anders zal "Hij die temidden van de zeven kandelaren wandelt, de kandelaar omverstoten." Het beeld is wel duidelijk. God zal die gemeente verlaten, laten vallen, verstoten. Het licht doven. De zinswending 'De kandelaar omverstoten' hoorde tot het preekjargon in Bachs tijd'. [terug]

Dick Wursten (dick@wursten.be)


Koor Bleib bei uns, denn es will Abend werden und der Tag hat sich geneiget.	"Blijf bij ons, want het is bijna avond en de dag loopt ten einde." (Lukas 24,29)
Aria Hochgelobter Gottessohn, Lass es dir nicht sein entgegen, Dass wir itzt vor deinem Thron Eine Bitte niederlegen: Bleib, ach bleibe unser Licht, Weil die Finsternis einbricht.	Hooggeprezen Zoon van God, laat het U niet onwelgevallig zijn dat wij nu voor uw Troon een bede neerleggen: Blijf, ach blijf ons licht, nu het donker wordt om ons heen.
Koraal Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ, Weil es nun Abend worden ist, Dein göttlich Wort, das helle Licht, Lass ja bei uns auslöschen nicht. In dieser letzt'n betrübten Zeit Verleih uns, Herr, Beständigkeit, Dass wir dein Wort und Sakrament Rein b'halten bis an unser End.	Ach, Blijf bij ons, Heer Jezus Christus, nu het avond is geworden. Laat uw goddelijk woord, dat heldere licht, bij ons toch niet uitdoven. Nu het leven ons de laatste tijd zo zwaar valt, schenk ons, Heer, standvastigheid om uw Woord en Sacrament zuiver te bewaren, tot aan ons einde.
Recitatief Es hat die Dunkelheit An vielen Orten überhand genommen. Woher ist aber dieses kommen? Bloß daher, weil sowohl die Kleinen als die Großen Nicht in Gerechtigkeit Vor dir, o Gott, gewandelt Und wider ihre Christenpflicht gehandelt. Drum hast du auch den Leuchter umgestoßen.	De duisternis heeft op vele plaatsen de overhand genomen. Hoe is het zover kunnen komen? Nou gewoon, omdat kleinen en groten niet in gerechtigheid voor U, o God, gewandeld en tegen hun christen-plicht hebben gehandeld. Daarom hebt Gij ook voor hen de kandelaar omver gestoten. (Opb 2,5)*
Aria Jesu, lass uns auf dich sehen, Dass wir nicht Auf den Sündenwegen gehen. Lass das Licht Deines Worts uns helle scheinen Und dich jederzeit treu meinen.	Jezus, laat ons u altijd voor ogen hebben. zodat wij niet de weg van de zonde inslaan. Laat het Licht van uw Woord helder voor ons schijnen zodat wij u altijd trouw blijven.
Koraal Beweis dein Macht, Herr Jesu Christ, Der du Herr aller Herren bist; Beschirm dein arme Christenheit, Dass sie dich lob in Ewigkeit.	Toon uw macht, Heer Jezus Christus, Gij, die de Heer aller heren zijt; Bescherm uw arme christenheid, dat zij U love in eeuwigheid.