BWV 173: Erhöhtes Fleisch und Blut

Evangelielezing: Johannes 3:14-21
(Nikodemus, 'De zoon des mensen moet verhoogd worden'... 'Alzo lief had God de wereld')

Leipzig, tweede Pinksterdag (1724(?), 1727, 1731).

Voor de liefhebber: de libretto-schrijvers van Bach kennen de bijbel als hun broekzak en schrijven dus eigenlijk 'bijbels Duits'. Hieronder kunt u de intertext met de bijbelse taal/tekst zelf nazoeken. Niet dat de schrijver nadrukkelijk citeert, neen: dat gaat vanzelf - associatief. Bij toenmalige preken was dat nog opvallender. (bron: Martin Petzoldt, Bach-Kommentar)

Homilie en cantatetoelichting tijdens de Bach-cantatedienst, 11 maart 2018, Antwerpen, St-Norbertus

homilie: Nikodemus

In het donker van de nacht was Nikodemus gekomen om een gesprek te hebben met rabbi Jesjoea van Nazareth. Zonder al die fans, die overdag als bijen rondom Jezus zwermen. De rabbi, helemaal voor hemzelf alleen…. ’t Was trouwens niet alleen vanwege de rust, dat hij ’s avonds was gekomen: het had ook wel te maken met het feit dat hij zich een beetje schaamde, en een beetje bang was, voor wat ‘de mensen’ er wel niet van zouden zeggen, dat hij, een vooraanstaand lid van het sanhedrin, de Joodse Raad, op bezoek ging bij een man die - zacht gezegd - nogal kritisch was voor het establishment. Zopas (Joh. 2) nog had hij de geldwisselaars uit de tempel verjaagd, en daarmee de eredienstfinanciering onder druk gezet.

Het was een vreemd gesprek geworden. Verwarrend. Helemaal niet zoals hij het zich had voorgesteld.

Het was gegaan over de wind die waait waarheen hij wil. En zó zou God werken in deze wereld. Nogal ongrijpbaar dus. En over de manier waarop Gods Rijk komt: dat zou niet gaan via officiële religieuze initiatieven, maar zou eerder lijken op de geboorte van een kind. Een ‘geboorte van boven’ had Jezus het genoemd. Ook alweer zoiets dat je niet in je eigen hand hebt… Moeilijk. Verontrustend ook.

En nu had hij – we hebben het gelezen – het ook nog gehad over de Mensenzoon, die verhoogd zou moeten worden, zoals ooit in de woestijn Mozes de slang had verhoogd… Aan een paal, een staak? En dat zou dan het ultieme blijk zijn van Gods liefde voor de wereld. Nikodemus snapte er niets meer van.

Je zou van minder. Wij die weten hoe het verhaal verder gaat, kunnen wel een aantal lege vlakken invullen: het gaat over de verhoging aan het kruis, maar of we er eigenlijk veel meer van snappen wat Jezus nu echt bedoelde, na 20 eeuwen christendom, is nog maar de vraag.

En dan: toen Jezus hem naar de deur begeleidde, was hij opeens begonnen over mensen die het duister verkiezen boven het licht… omdat ‘wat ze doen’ het daglicht eigenlijk niet kan verdragen. Ai, dacht Nikodemus: Bedoelt hij mij? Die in het duister tot hem gekomen is, Wie de waarheid doet, zoekt het licht op, opdat van zijn daden moge blijken dat zij in God zijn gedaan. 

Toen de deur achter hem dichtviel en hij in het donker stond, wist hij het zeker. Jezus bedoelde hem. Als een ‘waarheidszoeker’ was hij naar deze rabbi gekomen. Hij dacht dat ‘waarheid’ te maken had met opvattingen, ideeën, maar deze rabbi zag het blijkbaar heel anders. Hij verbindt waarheid met de manier waarop je leeft, handelt als mens.

Dat is trouwens niet eens zo vreemd als je je te binnen brengt dat de Hebreeuwse betekenis van het woord dat wij meestal met waarheid vertalen: ‘èmet’ toch vooral een persoonskenmerk aanduidt: Betrouwbaar zijn, oprecht, een waarachtig mens. Het zegt iets over hoe je ‘bent’. ‘De waarheid doen’, of in de waarheid wandelen, is doen waar je voor staat, staan voor wat je doet, betrouwbaar zijn voor je medemens, oprecht, kome wat komt.

Dit is ook goed om te weten als u straks Jezus aan Pilatus hoort uitleggen dat hij eigenlijk alleen maar terecht staat omdat hij ‘van de waarheid getuigt’…Jezus bedoelde daar wellicht iets veel concreters mee dan veel theologen erin gehoord hebben, nl. dat hij is aangeklaagd omdat hij staat voor wat hij zegt, betrouwbaar is, een waarachtig mens, die niet meedraait met elke nieuwe wind. Dit in tegenstelling tot de rechter tegenover hem, die bijzonder beïnvloedbaar blijkt…

Terug naar Nikodemus… Is de boodschap van Jezus eigenlijk geland? Is hij ‘wakker geschud?’ wederom geboren?

Welnu, hij komt nog 2x voor in het evangelie:

Als Jezus enige tijd later weer onrust veroorzaakt in Jeruzalem, willen enkele van de leiders korte metten met hem maken: arresteren en meteen laten stenigen...

Op dat moment stapt Nikodemus naar voren.. uit het duister in het licht en zegt ten aanhoren van heel de raad, nuchter, zakelijk: Collega’s, sinds wanneer hoeven wij ons niet aan onze eigen wetten te houden?! Welnu, de wet zegt dat we iemand niet op grond van ‘horen zeggen’ mogen veroordelen. Dus laat hem eerst zijn zaak zelf eens voorbrengen... Dan kunnen wij oordelen.

Hij krijgt meteen de wind van voren: Zeg, ben jij ook één van zijn leerlingen geworden… Ja dus.

En straks - als Jezus gearresteerd is, veroordeeld, en sterft, dan zorgt hij samen met een andere Joodse notabele, Jozef van Arimatea, voor een vorstelijke begrafenis. Zo eert hij die wonderlijke rabbi, die hem de ogen geopend heeft voor het feit dat het in het niet aankomt op wie er gelijk heeft, of het meeste weet, maar hoe je bent, betrouwbaar, ‘waarachtig’ en hoe dat je woorden en daden bepaalt…

Goed, nu naar Bach:

cantate

Verhoogd vlees en bloed

dat God zelf aanneemt,

dat hij reeds hier op aarde

voor hemels heil heeft bestemd,

een kind van de Hoogste te worden,

verhoogd vlees en bloed!

Het voordeel van het Duits is dat het nog een beetje mysterieus klinkt ‘Erhöhtes Fleisch und Blut’… Maar het Nederlands…. Waar gaat dit in godsnaam over ? Welnu, dat was voor de tijdgenoot van Bach volkomen duidelijk.  Over de schriftlezing die wij net gelezen hebben.

- verhoging: Staat daar niet dat de Mensenzoon verhoogd moet worden (Joh 3,14), nl aan het kruis. Johannes speelt in zijn evangelie met de dubbele betekenis van deze ‘verhoging’. Jezus moet ‘verhoogd’ worden = hij moet verheven worden, geprezen, vereerd… ‘In den hoge’, in de gloria. Maar ook letterlijk = Hij moet verhoogd worden: aan de stam des kruises, als aan de boom des levens. En die ‘verhoging’ is ‘zijn glorie’. Zo zult u volgende week horen: “En als ik verhoogd word van de aarde, dan zal ik allen tot mij trekken (Joh. 12,32).