BWV 113 toelichting
in de vorm van een live verslag
[aparte
bestanden: achtergrondinfo/tekst en
homilie/toelichting]
Ik was erbij, op die
20ste augustus 1724 in Leipzig.
Ik herinner me nog dat
het een warme zomerdag was en dat de Thomaskerk bomvol zat. Ik heb
ze niet geteld, maar men heeft mij gezegd dat er wel 2.000 mensen in
konden. En die waren er, elke zondag. Niet omdat er iets speciaal
gebeurde, nee, gewoon omdat iedereen toen gewoon naar de kerk ging.
Dat hoorde erbij, net zo als naar de bakker gaan of naar de
jaarlijkse handelsbeurs (Messe).
Ik had
pech, want toen ik aankwam waren de tekstboekjes die Bach elke maand
liet drukken al lang uitverkocht. En dus wist ik niet wat er komen
zou. Natuurlijk kende ik de evangelielezing wel. Die is elk jaar
hetzelfde. Op de 11e zondag na Trinitatis de parabel van de
Farizeeër en de tollenaar.
Vorig
jaar trouwens, hadden Bach en de predikant, de zeer eerwaarde heer
Superintendent Salomon Deyling (soort Lutherse bisschop zal
ik maar zeggen) de figuur van de farizeeër naar voren gehaald. in de
cantatetekst werd toen nog alstevig van leer getrokken tegen
allerlei schijnheiligheid in de kerk. “Sehe zu, dass
deine Gottesdienst nicht Heuchelei sei”, zo begon die cantate
toen. “Sinds Jezus de gelijkenis van de farizeeër en de
tollenaar heeft gesproken, bidt de farizeeër als een tollenaar”, had
de prediker toen nog gezegd, of was het iemand anders.. Afin, ik
weet het niet meer
Ho, ’t
orgel speelt al, een uitgebreid preludium. Dat doet Bach altijd om
de muzikanten hun instrumenten te laten stemmen. Oh ja,
nog iets, Bach schijnt sinds half juni (z'n tweede cyclus hier) elke
zondag een bekend gezang als thema te nemen voor de cantate.
‘k
ben benieuwd, welk koraal het deze keer zal zijn.
1. Het
orgel houdt op, ’t wordt stil …. Eens zien of ik de melodie eruit
kan halen, want de tekst, die is soms moeilijk te verstaan. Ik
voorspel dat het wel weer een heel concerto zal worden dat eerste
deel. Daar
zijn ze al. In golven komt het geluid van het doksaal, hobo’s,
strijkers, snelle figuurtjes van de eerste viool.
Bach
had er weer zin in! Dat is wel duidelijk. Ik
herken nog geen koraalmelodie, maar die hobo’s, dat thema met de
kloppende ritme, ze smeken, ze dringen aan… Wedden
dat deze keer het gebed van de tollenaar centraal zal staan:
‘Heer wees mij zondaar genadig’ Kan ik
me meteen voorbereiden op een preek in vijf punten, waarbij elk van
deze woorden zal worden geproefd, gewikt en gewogen...
Ah,
daar komen de zangers. Nu hoor ik het, het is dat lied van
Ringwaldt, Herr Jesu Christ du höchstes Gut. Dat
zingen we geregeld, al meer dan 100 jaar; Dat ken ik uit mijn hoofd.
Vreemd,
het ritme is wel wat ongewoon…, maar mooi gedaan, Bach… ik ben mee.
2. ’t
is gedaan. Wat nu, een recitatief ? Een aria ?
Aan de
intro van n° 2 te horen wordt het al meteen een aria. Ik bereid me
er al op voor dat de helft van de tekst me zal ontgaan, verloren in
versieringen. Maar
nee, temidden van de strijkersfrutseltjes (ritornello's moet ik
zeggen) zingt de alt strak de melodie. Wat een
inventieve kerel die Bach, altijd goed voor verrassingen. Het lijkt
wel een gezognen orgeltrio met cantus firmus, een zevende
Schübler Choral.
3. En dan
– n° 3 – omspeeld door de twee hobo’s begint er een echte aria, wat
een pakkend thema heeft Bach hier gevonden ! Ik word er stil van en
laat me meenemen door de melodie. Als het afgelopen is, buigt Alfred
D. zich naar mij toe en zegt met tranen in de ogen : ‘Ah, das war doch
wieder so eine besonders reizvolle und eingängige Erfindung Bachs’
4.
Benieuwd wat hij nog meer in petto heeft. Hoor ik nu alle bassen
tegelijk unisono vers 4 inzetten, mijn favoriet couplet. Ja, zeker
weten, dat is het. Wat klinkt dat rustgevend, geruststellend. En dan
die nerveuze tussenwerpselen, ah, maar daar is Ringwaldt weer en de
bassen bevestigen dat mir das Herze wieder lacht, Als wenn's
beginnt zu springen. Wat een
vondst.
5.
Afin, ik kan nu niet alle delen langs gaan, maar het viel me op dat
Bach zelfs als de tekst van Ringwaldt afwezig was, en dat is
eigenlijk maar 1 keer (in aria 5) dat dan ook daar nog de
melodie opduikt onder de laatste regel van de aria. En die tekst die
werd zo duidelijk door de tenor gedeclameerd dat ik wed dat iedereen
in de bomvolle Thomaskerk de woorden wel heeft verstaan. Het waren
ook bekende woorden, over vergeving, troost....
Ik weet
zeker door de muziek is de boodschap ervan recht het hart ingegaan.
Trouwens, Alfred en ik keken wel verbaasd om toen de traverso begon
te spelen. Dat instrument had Bach nog niet vaak gebruikt en dan zo
virtuoos. Hij had zeker een fluitist te logeren...
[6]
7. Nog
één ding moet met van het hart. Wat Bach in het duet deed, dat vond
ik eigenlijk grenzen aan het ongehoorde. Af en toe meende ik de
melodie en de tekst van het 7e couplet te herkennen, zo om de regel
ongeveer, maar die halsbrekende toeren die Bach daar tussendoor de
twee zangers (in canon) laat uithalen, adembenemend…, maar... mooi vind
ik dat niet.
Enfin,
tussen 14 en 18 augustus 1724 (de 19e was om te kopiëren
en een zichtlezing te houden) heeft Bach– naast al z’n andere
verplichtingen – toch maar weer een staaltje van zijn muzikaal
kunnen afgeleverd. Afwisselend, verrassend, en muzikaal hoogstaand.
Elk
deel was weer anders, zowel qua muziek als qua sfeer. Toch was het
een geheel. Dat koraal van Ringwaldt verbond alle onderdelen aan
elkaar, zowel qua tekst als melodisch. En
trouwens ook de luisteraars, de kerkgangers werden onderling
verbonden door dit lied. Ik zag sommigen ijverig meelezen in het
tekstboekje... maar anderen zaten net zoals ik gewoon te luisteren
(of droomden weg, dwaalden af, ik wil niet romantiseren), maar
herkenden dan steeds weer flarden van het lied...
En de
muzikaal geïnteresseerde bezoeker, zoals ik, welnu die haalde z’n
hart op… zeker weten.
Zoveel
moois in één viering. Wat wil je nog meer.
Dietrich W (met dank aan
Sören K en Alfred D)
|
