|
Siehe, ich will viel Fischer aussenden (BWV 88) -
Jeremia 16 & Lukas 5
Bach-cantatedienst, St. Norbertuskerk
Antwerpen, 21-1-2018
vooraf:
Bij uitleg en interpretatie van deze cantate (die begint met een
profetie van Jeremia) vergeet bijna elke uitlegger, dat de mensen in
de tijd van Bach de bijbel beter kenden en anders - maar wel
zorgvuldig - interpreteerden dan wij vandaag doen. Dat deze cantate
begint met een oordeelsaankondiging, een
onheilsprofetie van Jeremia over 'vissers' en 'jagers'
die God zal zenden (namelijk om zijn volk te vangen en in
ballingschap weg te voeren), wordt meestal weggemoffeld... als
het al genoemd wordt. Dat is onterecht. De tekstdichter
heeft zich namelijk wel degelijk gericht op Jeremia in het
recitatief dat daarop voortbouwt, en de aria
die op de angstige vraag die opborrelt antwoord
geeft. Dat Bach zich weinig van de inhoud heeft
aangetrokken en een tamelijk idyllisch boottochtje (wiegend
bootje op kabbelende golven) lijkt te schilderen in zijn
muziek, mag geen aanleiding zijn om de tekst zelf niet serieus te nemen.
Bach kan ook wel eens tekortschieten. Vandaar mijn insteek: Eerst
begrijpen wat Jeremia zegt (evocatie), dan zien wat de
librettoschrijver ermee doet (veel!) en dan de muziek in ogenschouw
nemen en horen hoe het evangelie dan klinkt.
Omdat deze cantate tweedelig is, hebben
we ervoor geopteerd om de inleiding vooraf te geven en de
evangelielezing en de homilie na deel 1.
'Zie ik
zal veel vissers uitzenden...'- evocatie
De profeet Jeremia ziet het niet meer zitten. Het gaat helemaal
mis. Al jaren waarschuwt hij de koning van Jeruzalem ervoor om zijn
vertrouwen niet te stellen op de grootmachten van zijn tijd, maar
gewoon aandacht te besteden aan het kleine stukje grondgebied
waarover hij koning is, waar hìj verantwoordelijk voor is, en daar
te zorgen dat de mensen een beetje fatsoenlijk met elkaar leven.
Rechtsdetrachting in plaats van rechtsverkrachting; goed bestuur in
plaats van bloedbestuur!
Al dat gekonkel en dit intriges in de
internationale politiek: daar moet ie zich verre van houden. Dat
leidt toch maar tot ellende. Maar hij luisterde niet.
Waren ze
het dan vergeten – had hij gezegd – dat het ruim 100 jaar eerder dat
al eens faliekant verkeerd afgelopen was voor de 10 stammen van
Noord-Israel. Die waren tussen de legers van de grootmachten
terechtgekomen, verpletterd, in ballingschap gevoerd en …nooit meer
iets van vernomen... .
Maar de koning luisterde niet. Kleine vissen zijn vaak niet
tevreden. Ze willen meer, ze willen erbij horen: bij de groten, de
machtigen der aarde… ze willen meedoen, meetellen. Wat zijn ze toch
blind. En nu – zo heeft hij vernomen – is de koning van de
resterende twee stammen, Juda en Benjamin, naar Egypte getrokken om
een bondgenootschap te sluiten en dan in opstand te komen tegen het
Babylon, het machtige Babylon van koning Nebukadnezar. Niet alleen
dom, maar fataal, zo vreest Jeremia. En hij ziet het leed en de
ellende al voor zich. Weer een zinloze oorlog, dood, honger,
verderf... Hij heeft het al 1000 keer gezegd. Hij heeft het van de
daken geschreeuwd en in gedichten gevat, brieven geschreven. Geen
resultaat. Hij heeft symbolische protestacties opgezet,
straattheater uitgevoerd Men heeft hem weggelachen. Niets. Hij ziet
het niet meer zitten. Met open ogen gaat men de ondergang tegemoet.
En zijn collega-profeten, ze praten het nog goed ook. God is
met ons. Een burcht is ons de God van Jakob. Ookal bedreigt men ons
van alle zijden, nooit zal hij toestaan dat Zijn Heilige Tempel
verwoest zal worden.
Lariekoek, roept Jeremia, God, God God! Hoe
weten jullie zo zeker dat hij aan jullie zijde staat!
En hij
krijgt de geest. En roept: Zo spreekt de Heer, Ik zal jullie
wegwerpen, verdrijven naar een land dat je niet kent, een vreemd
land. Daar zul je andere goden leren kennen… En denk maar
niet dat je eraan zult kunnen ontsnappen: Ik laat vissers komen om
jullie te vangen. En jagers, om jullie op te jagen, op elke berg, op
elke heuvel.. En denk maar niet dat je ontkomen kunt door te
schuilen in de rotskloven… (Jeremia 16,vers 13 & 16)
begin van de cantate
Ik laat vissers komen om jullie op te vissen. En jagers, om
jullie te vangen, op elke berg, elke heuvel, en in elke rotskloof.
Het is deze tekst, waarmee de cantate zo dadelijk begint…
Onheilspellend dus. Vissers die jullie komen vangen, jagers die
jullie komen opjagen. Laat u straks dus niet vangen door de rustig
kabbelende motieven in het begin van de basaria. Dat is de zee, daar
zwem je lekker in als vis, maar voor je er erg in hebt, zit je vast
in de strikken van het net. En als u denkt toch te zijn ontkomen,
dan zijn daar plots de jachthoorns en komen de jagers eraan,
galopperend op hun paarden. Geen ontkomen aan… Gevangen… alsnog
gestrikt.
En zal – zo is de angstige vraag, zal er na dat
oordeel, die donkere periode die Jeremia in het vooruitzicht stelt,
nog wel leven mogelijk zijn, of is het dan afgelopen? Laat God
ons dan in ons sop gaarkoken ?
Die koppige, hardleerse,
eigenwijze mensheid, die altijd maar weer z’n eigen zin doet,
telkens opnieuw in de valkuil trapt van uiterlijke macht en
persoonlijk gewin, en zo de menselijke samenleving om zeep helpt…
Zal God zeggen: het is genoeg. Ik ben het zat. Jullie zoeken het nu
ook zelf maar uit. Dat is de teneur van de vraag, de angstige vraag
die in het recitatief gesteld wordt.
Gelukkig blijft het
antwoord niet uit. En het laat niets aan duidelijkheid te wensen
over.
Homilie over Lk
5:10b (lezing echter uit Markus 1:16-20)
Tekst: “Wees niet
bevreesd, van nu aan zult gij mensen vangen.” (10b)
In de tijd van Bach las men de hele bijbel onhistorisch, dat wil
zeggen: men wist wel dat er een historische laag in zat, maar men
was van mening dat het daar niet om ging. Het was immers van Genesis
tot Openbaring, van de Schepping tot de Apocalyps: het woord van God
tot de mensen… tot ons dus, vandaag. Dus ook die verhalen uit het
Oude Testament, ze zijn tot ons gericht. Onze zaak, ons leven wordt
daarin aan de orde gesteld.
U hebt in de eerste helft van de
cantate daarvan een staaltje gezien. De onheilsaankondiging van de
profeet, werd in de reflectie van de kerk tot een algemeen
menselijke vraag: Zal God mensen, die niet doen wat hij wil,
verwerpen, aan hun lot overlaten? Het kan, suggereert de tekst. God
heeft ons niet nodig, maar … zo werd al duidelijk: Hij doet dat
niet.
Daarmee eindigde nogal stellig en geruststellend het
eerste deel.
Maar waarom eigenlijk niet? Hoe weet de
tekstschrijver zo zeker dat God ons niet net zo zal behandelen als
toen zijn volk? En ons zal overlaten in de handen van de vijandige
jagers, en dodelijke vissers…
Het antwoord komt – natuurlijk
uit het evangelie. In een mini-oratorium klinkt de stem van God
opnieuw, de bas, en zegt – plechtig ingeleid door de
evangelist (ondersteund door e strijkers): “Wees niet bevreesd,
van nu aan zult gij mensen vangen.”
Die vreselijke
jagers en vissers, uit Jeremia, zijn de laatsten niet. God zal hen
hun vangst ontfutselen. Hij zal andere vissers uitsturen..
Of om
het met een Bijbelverklaarder te zeggen, die Bach ook in zijn
boekenkast had staan, Johan Olearius (Biblische Erklärung
bij Jeremia 16,16): Op de verschrikkelijke visserij en
angstaanjagende jachtpartij volgt in het evangelie de geestelijke
Mensen-visserij door de apostelen. Wat eerst vreselijk was, gevangen
worden, wordt door Gods genade troostrijk.
Letterlijk schrijft Olearius over een
'erschreckliche Kriegsfischerei und Angst-Jagt', waarbij hij de
vissers linkt aan Egypte (< Nijl) en de jagers aan Babylon (<
Nimrod).
'Wij worden gevangen om te leven.'
Lukas gebruikt voor
‘vangen’ een zeer zeldzaam Grieks woord (helemaal niet gebruikelijk
zelfs in verband met vissen). Het woord is een samenstelling van
twee Griekse woorden, nl. van het woord leven en van het woord
vangen... (zoon-greoo).
Opmerking: In de bekendste Syrische tekst (Peshitta) wordt aan
het werkwoord toegevoegd: ten leven. In de Syrisch-Latijnse
editie van Leusden-Schaaf uit 1708 (hieronder de tweede editie1717 - Leiden) wordt dat dus:
homines
capies ad vitam.
Het werkwoord zoogreoo betekent zoveel als: mensen vangen en
laten leven. Het werd in de oudheid bijv. gebruikt in
verband met krijgsgevangenen, die men bij wijze van uitzondering
liet leven in plaats van ze om te brengen: Zij werden ‘gevangen en
in leven gelaten’. Van deze betekenis is het maar een kleine
stap naar ‘vangen ten leven’. En daarover gaat het hier, zoals
altijd in het evangelie: over dood en leven, en wel zó, dat het
leven de aandacht krijgt die het verdient.
Daarover gaat het dan ook in de rest van de cantate. Het léven,
dat we zo onverdiend en onverwacht in de schoot krijgen geworpen.
In het duet sporen de gelovigen elkaar aan, om van dat leven
dan ook iets te maken. U hoort de gelijkenis van de talenten
resoneren. In de navolging van Christus moet dat te doen zijn. Een
motief, het wordt canonisch uitgewerkt… De een doet het voor, de
ander volgt het na. En even later zijn de rollen omgedraaid, maar ze
komen er. Met Gods zegen in de rug (geholpen door de instrumenten)
zijn de wegen begaanbaar.
In het recitatief spreekt de
gelovige daarover z’n verwondering nog eens uit. Er is een
hidden reference naar de lotgevallen van Petrus ('selbst
die Hände reicht' > Petrus die op het water naar Jezus
toestapt, maar bijna verdrinkt; 'vor dessen blossen Wink' >
de storm op zee). In schrille kleuren (voor de kundige toehoorder)
schildert Bach nog wel waar je tegen aan kunt lopen (overmatige of
verminderde intervallen) bij woorden als Unglück, Mühe,
Überlast, Neid, Pflag, Falschheit, maar alle obstakels kunnen
niet verhinderen dat een werk ‘dat God in ons is begonnen,
voleindigd zal worden’, kome wat komt…
Het slotkoraal drukt
in melodie, tekst en toonzetting dit diepe geloofsvertrouwen op Gods
voorzienigheid nog eens uit: Wer nur der liebe Gott lässt
walten..
tekst en vertaling
parte prima
1. Aria
»Siehe, ich will viel Fischer
aussenden, spricht der Herr, die sollen sie fischen. Und darnach
will ich viel Jäger aussenden, die sollen sie fahen auf allen Bergen
und auf allen Hügeln und in allen Steinritzen.«
Zie, ik zal veel vissers uitzenden,
spreekt de Heer, om op hen te vissen. En daarna laat ik jagers komen
om hen te vangen, op alle bergen en op alle heuvels en in alle
rotskloven. (Jeremia 16,16)
2. Recitativo
Wie leichtlich könnte doch der Höchste uns
entbehren und seine Gnade von uns kehren, wenn der verkehrte Sinn
sich böslich von ihm trennt und mit verstocktem Mut in sein
Verderben rennt.
Was aber tut sein vatertreu Gemüte? Tritt er mit
seiner Güte von uns, gleich so wie wir von ihm, zurück? Und überläßt
er uns der Feinde List und Tück?
Hoe gemakkelijk zou de Hoogste het zonder
ons kunnen stellen, en zijn genade van ons afwenden, als onze
verkeerde instelling zich boosaardig van hem losmaakt en met
verstokt gemoed zijn ondergang tegemoet rent.
Maar wat doet zijn
vaderlijk trouwe hart? Laat hij ons vallen, zoals wij hem verlieten?
Levert hij ons over aan de listen en de valsheden van onze vijanden?
3. Aria
Nein, nein! Gott ist allezeit geflissen, uns auf gutem
Weg zu wissen unter seiner Gnaden Schein.
Ja, ja! wenn wir
verirret sein und die rechte Bahn verlassen, will er uns gar suchen
lassen.
Nee, God is er altijd op gebrand,
dat wij op een goede weg gaan onder het schijnsel van zijn genade.
Ja, als wij verdwaald zijn en van het rechte pad geraken, geeft
hij zelfs opdracht om ons te gaan zoeken.
Parte seconda
4. Jesus sprach zu Simon: Fürchte dich
nicht, denn von nun an wirst du Menschen fahen.
Jezus zei tot Simon: Wees niet bevreesd,
van nu aan zult gij mensen vangen.” (Luk 5,10b)
5. Aria Duetto
Beruft Gott selbst, so muß der Segen auf allem
unsern Tun in Übermaße ruhn, stünd’ uns gleich Furcht und Sorg
entgegen.
Das Pfund, so er uns ausgetan, will er mit Wucher
wieder haben; wenn wir es nur nicht selbst vergraben, so hilft er
gern, damit es fruchten kann.
Als God zelf roept, zal als ons handelen
overvloedig gezegend zijn, ook al komen er angst en zorgen op ons
af. Het pond ('uit de gelijkenis, Mt. 25) dat hij ons heeft
gegeven wil hij met rente terug krijgen. Als wij het niet zelf in de
grond steken, helpt hij ons volgaarne, zodat het vrucht kan dragen.
6. Recitativo
Was kann dich denn in deinem Wandel schrecken,
wenn dir, mein Herz, Gott selbst die Hände reicht? Vor dessen bloßem
Wink schon alles Unglück weicht, und der dich mächtiglich kann
schützen und bedecken.
Kommt Mühe, Überlast, Neid, Plag und
Falschheit her und trachtet, was du tust, zu stören und zu hindern,
laß kurzes Ungemach den Vorsatz nicht vermindern. Das Werk, so er
bestimmt, wird keinem je zu schwer. Geh allzeit freudig fort, du
wirst am Ende sehen, daß, was dich eh’ gequält, dir sei zu Nutz’
geschehen.
Wat kan je eigenlijk in je handel en
wandel nog angst aanjagen, als God zelf je de hand reikt, mijn hart?
De God, voor wie elk ongeluk moet wijken als hij z'n hand opheft,
die macht heeft om jou te beschermen en te behoeden.
Als
er moeiten, zware lasten, jaloezie, tegenslagen en valsheid opduikt
om wat jij doet te verstoren en te belemmeren, laat die korte
tegenspoed dan geen afbreuk doen aan je voornemen. Immers, het werk
dat Hij oplegt, wordt niemand ooit te zwaar. Ga dus altijd vrolijk
verder. Aan het eind zul je zien dat ook wat je eens kwelde,
eigenlijk ten goede is geschied !
7. Choral
Sing, bet und geh auf Gottes Wegen,
verricht
das Deine nur getreu
und trau des Himmels reichem Segen,
so
wird er bei dir werden neu:
denn welcher seine Zuversicht
auf
Gott setzt, den verläßt er nicht.
Treed vrolijk voort op 's Heren wegen
en neem uw plicht getrouw in acht;
't wordt eind'lijk alles u
ten zegen,
wanneer gij biddend daarop wacht.
En wie gelovig
op Hem ziet,
weet zeker, Hij verlaat ons niet
= slotcouplet van Wer nun den lieben Gott
lässt walten (G. Neumark), vertaling A. Rutgers, licht
aangepast in Liedboek, gezang 429 -
hier meer info)
|
