Home cantates varia biografie

 

Sfeerbeelden rond Bach’s Brandenburgse concerten...

Vooraf: Alle 6 Brandenburgse concerten (1721) stammen uit de periode voordat Bach cantor werd in Leipzig en als director musikes in dienst van de stad zijn wereldberoemde (religieuze) werken schreef. Voor de uitvoering van nr. 6, 5 en 3 op 1 maart 2009 in Berchem (Antwerpen) schreef ik onderstaande interventies. Het is gebaseerd op het modern wetenschappelijk inzicht dat de concerten niet speciaal voor de graaf van Brandenburg zijn geschreven, ook niet dienden als heimelijke sollicitatie, maar alle stammen uit de periode dat Bach in Anhalt-Cöthen actief was (misschien zelfs nog van daarvoor,Weimar. Kortom: 1708-1721 zijn de termini post en ante quem. Het is een bundeling / bewerking / van reeds gebruikt materiaal, opgedragen aan de graaf ter herinnering aan een mooie muzikale ontmoeting enkele jaren daarvoor, zoals Bach ook zelf schrijft (zie Chr. Wolff, J.S. Bach, the learned musician).
Achtergrondsdata: In 1708 was Bach organist en kamermuzikant geworden in Weimar (en vanaf 1714 ook als concertmeester: verantwoordelijke voor de kerkmuziek). In 1716 gunt men hem echter de post van kapelmeester (verantwoordelijke voor de wereldse muziek) niet. Van 1717-1723 is hij hofkapelmeester in Cöthen (prins Leopold). In 1723 wordt hij cantor en muziekdirecteur in Leipzig.

  1. Van Weimar naar Cöthen: van een melomane prins

  2. Een nieuw Klavecimbel uit Berlijn: Mietke

  3. Naar Karlsbad: de uitvinding van het muziek-zomerfestival

 

1. De transfer van Weimar naar Cöthen

Johann Sebastian Bach was in zijn jonge jaren reeds wereldberoemd (in heel Midden en Noord Duitsland) als klaviervirtuoos. Hij had carrière gemaakt als organist in Mühlhausen (vooral zijn voetenwerk werd alom bewonderd) en was door één van de hertogen van Weimar dan ook meteen in dienstgenomen als organist en kamermuzikant (violist en klavecinist). An offer Bach couldn't resist, want de hertog bood hem een royaal tractemen aan. En wat wil je nog meer als jonge muzikant (hij was nog maar 23!). Er was echter één probleem in Weimar. De hertogelijke broers maakten voortdurend ruzie en Bach kon zijn muzikale vleugels niet echt uitslaan. Hij was enkel uitvoerend musicus. Hij voelde zich beknot. Vanaf 1714 werd hij concertmeester en mocht hij cantates gaan schrijven 1x per maand, maar toen hij in 1716 eens duidelijk gepasseerd werd toen de post van kapelmeester (verantwoordelijke voor de wereldse muziek) vrijkwam - die ging van vader op zoon Drese over - begon hij zich in Weimar muzikaal te vervelen. Hij zat in een ‘gouden kooi’.  

Ondertussen moet hij de nog jonge prins van Anhalt-Cöthen, Leopold, hebben leren kennen (waarschijnlijk bij het huwelijk van dienst zus (zij was op 24 januari 1716 getrouwd met hertog Ernst August). Waarschijnlijk (het is allemaal speculatie, maar gezien het vervolg moet dit wel gebeurd zijn) begon in de loop van 1716 bij beiden het plan te rijpen voor een transfer. Ja, ik zeg het bewust zo, omdat het dienstverband van een hofmusicus toen misschien nog wel het meest lijkt op de manier waarop tegenwoordig voetballers onder contract staan. Bach was in loondienst van de hertog van Weimar. Hij mocht helemaal niet zomaar weg, laat staan al een contract ondertekenen voordat hij daar zelfs maar toestemming voor had gevraagd. Laat dat nou echter precies zijn wat Bach wel heeft gedaan. De hertogelijke notulen vermelden heel droog wat het gevolg was:

“Op 6 november 1717 werd de heer Bach, voormalig organist en concertmeester veroordeeld tot een verblijf in de gerechtelijke gevangenis voor het onbeschaamd en koppig afdwingen van zijn ontslag. Op 2 december is genoemde vrijgelaten en heengezonden met mededeling van oneervol ontslag...

Linea recta ging het dan van Weimar naar Cöthen, met vrouw en kinderen.

 

Maar... wat zocht hij dan in Cöthen?  Waarom had hij daar zelfs gevangenisstraf voor over? vergeleken met Weimar was het maar een boerengat: nauwelijks 3000 inwoners, een kerk zonder degelijk orgel, een calvinistische religie, dus geen kerkmuziek.. ?

 

Allemaal waar, maar Cöthen had één ding: een melomaan als vorst. De 23-jarige Leopold von Anhalt-Cöthen was een groot muziekminnaar, zelf veelzijdig muzikant; hij besteedde een kwart van de jaarlijkse begroting aan zijn hobby: muziek.

Toen hij enkele jaren eerder, net teruggekeerd van een Grand Tour langs alle kunststeden van Europa, vernam dat Freidrich Wilhelm van Pruisen de hofkapel van zijn kunstminnende vader had opgedoekt, had hij via zijn moeder de werkloze muzikanten meteen een contract aangeboden. De  helft van de ontslagen top musici nam het contract aan en zo was in het provinciestadje Cöthen een uitzonderlijk muziekgezelschap bij elkaar, bestaande uit louter virtuozen...

En toen enkele jaren later dus Bach de kans kreeg om daar 'hofkapelmeester' te worden, greep hij die kans met beide handen aan: Nu kon hij eindelijk dat gaan doen, wat hij hij het liefst deed en het beste kon: componeren en musiceren, als virtuoos onder de virtuozen...

En de prins ? Hij genoot ervan, hij luisterde en als er een tweede gamba nodig was, dan deed hij vaak zelf mee... zoals misschien wel in het eerste concert dat we nu gaan horen, waar de nieuwerwetse snaarinstrumenten (violen) het opnemen tegen de oude (de gamba’s)...

 

 

2. Een nieuw klavecimbel: Mietke

Het muziekgezelschap in Cöthen vormde een hechte groep. En wat moet het geweldig geweest zijn, daar samen te spelen, onder leiding van Bach, de grote Bach. Er werd in heel die periode geen muziek meer aangekocht. De prins had op z’n reizen alle mogelijk partituren gekocht en Bach schreef gewoon zelf de muziek... Op grond van de materiaalkosten voor het inbinden van partituren, ongeveer 1 nieuw werk per week...

En dan op een goede dag, begeeft het klavecimbel het... Repareren kan, maar nog mooier zou zijn om een nieuw te kopen, gebouwd met de nieuwste technologische snufjes, waardoor de repetitie van de toetsen sterk is verbeterd... Een echte Mietke... de Steinway van zijn tijd.

 

Ja, daarvoor moet je wel naar de stad natuurlijk: 160 km verderop, naar Berlijn. De klavecimbel wordt besteld en op 1 maar maart 1719 krijgt Bach 130 taler uit de prinselijke schatkist mee “voor het in Berlijn gebouwde klavecimbel, inclusief reis- en verblijfskosten”. Eerst keuren natuurlijk, voor kopen..

Alles blijkt in orde, want twee weken later wordt “het Berlijnse Claueçyn” reeds in Cöthen geleverd.

Even tussen haakjes: Op de inventarislijst van de kapel uit 1784 (65 jaar later) wordt het nog vermeld als “het grote klavecimbel met twee manualen, door Michael Mietke in Berlijn, 1719:” met als toevoeging: “defect”.

 

Bach zal de tijd dat hij in Berlijn vertoefd heeft, beslist nuttig gebruikt hebben.. dwz voor networking.... leggen van contacten en een optreden aan het Pruisische hof.

Dat laatste kon gemakkelijk geregeld worden via Bachs Cöthense collega' s die zes jaar eerder door prins Leopold uit Berlijn waren weggekocht.

Zeker is dat Bach hier een ontmoeting heeft gehad met Christian Ludwig, zoon van de Keurvorst van Pruisen en markgraaf van Brandenburg. Twee jaar later, in 1721, zou Bach aan diezelfde markgraaf zijn Six Concerts avec plusieurs instruments opdragen, ter herinnering aan hun toenmalige plezierige ontmoeting..

 

Bach wist zijn eigen zakelijke belangen en die van de prins goed te combineren. De reis naar Berlijn had dan wel als hoofddoel de aanschaf van een klavecimbel voor het Cöthense hof, maar ze wierp zowel officieel als privé haar vruchten af.

Het verblijf in Berlijn van de prinselijk kapelmeester en kl avecimbelvirtuoos vergrootte niet alleen de roem van Bachs broodheer en diens vorstendom, maar ook die van hemzelf.

 

En heel goed voorstelbaar is zelfs, dat Bach, ter inwijding van het nieuwe klavecimbel, een speicaal concerto heeft gecomponeerd. Dat lijkt me zelfs zeer waarschijnlijk... en dan eentje waarin je het Berlijnse klavecijn niet alleen maar als continuo instrument hoort, in een begeleidene ondersteunende functie, maar eentje waarin alle mogelijkheden van dit instrument eens goed in de verf worden gezet: het eerste solistisch optreden van dit instrument in de geschiedenis: concerto n°5... Met zoals het in de originele partituur staat: con Cembalo concertato... Voor de gelegenheid zat ongetwijfeld Bach zelf aan het klavecimbel...

 

 

3. naar Karlsbad: de uitvinding van het muziek-zomerfestival

Prins Leopold was ook een ijdele man en greep graag de gelegenheid aan om met zijn kapelmeester en zijn virtuose musici buiten Cöthen te pronken. Het  liefst deed hij dat in in Karlsbad (het huidige Karlovy Vary) in het noordwesten van Bohemen, een toentertijd zeer geliefd kuuroord, ongeveer 200 kilometer van Cöthen.

De Habsburgse keizer met zijn gezin kwam er elke zomer voor een lang verblijf uit Wenen naar het. Het resultaat was dat die badplaats al snel een trekpleister werd voor de Europese aristocratie die er vaak de gehele zomer vertoefde.

Ook prins Leopold verbleef er twee keer een maand in het hoogseizoen: van half mei tot half juni 1718 en van eind mei tot begin juli 1720.

Op beide reizen nam hij zijn kapelmeester en een aantal musici mee. In 1718 waren er behalve Bach nog zeker 6 andere muzikanten met instrumenten bij. Bedienden werden betaald voor ‘het helpen vervoeren van 's prinsen Clavecymbel naar Karlsbads’.

 

Natuurlijk liet Leopold zijn musici en vooral zijn kapelmeester-componist- klaviervirtuoos niet alleen voor zichzelf liet optreden. Hij zal met hen hebben gepronkt op feesten en partijen, want als de upperclass van die tijd die niet bezig was met kuren, verdreven ze de tijd met jagen, eten en genieten van de voorstellingen door toneel- en muziekgezelschappen of kunstenaars die andere bezoekers hadden meegebracht.

Tegen het decor van villa's, kuurzalen, hotels, casino's en paviljoens van Karlsbad, vonden daar de eerste geregelde zomerfestivals voor podiumkunsten plaats.

 

De tweede reis naar Karlsbad kende echter een tragische afloop. Bij thuiskomst bleek Bachs vrouw Maria Barbara op zesendertigjarige leeftijd plotseling te zijn overleden en reeds te zijn begraven. Hij vernam dit pas bij het binnentreden van zijn huis, weet Carl Philipp Emmanuel in de necrologie nog te melden. Na een huwelijk van 12 ½  jaar bleef hij achter met vier jonge kinderen... en dan noem ik nog niet de drie jonggestorven kinderen die hij daar al eerder ten grave had gedragen.

 

Maar het leven gaat door, de kinderen worden groter... en Bach moet aan hun toekomst denken. De oudsten moeten naar het gymnasium, en Cöthen heeft eigenlijk niets te bieden. Eind 1720 solliciteert hij in Hamburg naar de prestigieuze job als organist aan de Katarinakerk, hij  maakt grote indruk , maar uiteindelijk trekt hij zijn kandidatuur in... wrsch omdat de commissieleden een kleine financiele bijdrage verwachten van de sollicitanten..

 

Teleurgesteld keert Bach terug naar Cöthen, waar het muziekleven echter gewoon doorgaat. De muziekkapel wordt zelfs nog uitgebreid, er wordt een zangeres aangesteld, als kammermusicantin, Anna Magdalena Wilcke, een jonge vrouw met grote muzikale kwaliteit en fantastische stem: Haar tractement is meteen al bijna vergelijkbaar met dat van Bach zelf... Het gevolg laat zich raden (als het al niet voordien zover was): op 3 december 1721 treden ze in het huwelijk.

 

Anna Magdalena is niet alleen een moeder voor de kinderen van Maria Barbara, maar ook een muzikale medewerker van formaat en krijgt zelf nog .. schrik niet: 13 kinderen waarvan er 10 in leven blijven. In 1723 besluit Bach het hof van Cöthen te verlaten en een nieuwe uitdaging aan te nemen: in de grote stad Leipzig cantor te worden vande Thomasschool en verantwoordelijke voor het hele muziekleven van de stad...

Toch is hij Cöthen nooit vergeten; Als prins Leopold in  1728 overlijdt (nog maar 34 jaar) trekt Bach naar Cöthen en verzorgt de muziek tijdens zijn begrafenis. Grote delen van deze cantate zijn ontleend aan Bach’s grootste werk: de Matthäuspassion. Wij eindigen echter met een positieve noot: het prachtige 3de concert, ouderwets van vorm een drieledig concerto grosso, zonder soloinstrument, maar een onaflatende warme golfstroom van leven, een eindeloze trialoog.

 

Home cantates varia biografie


Dick Wursten (dick@wursten.be)